― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

Pulning turlariga umumiy tavsif 

Kishilik  jamiyatida  ayirboshlash  munosabatlarining  chuqurlashuvi,  mehnat 

taqsimotining  rivojlanishi  pulning  oddiy  tovar  shaklidan,  hozirgi  kunda  hisob  – 

---

kitoblarda qo‗llanilayotgan elektron pullar ko‗rinishi  darajasigacha etib kelishiga 

sabab bo‗ldi. Albatta bu juda uzoq davrni o‗z ichiga oladi. Kishilar stixiyali tarzda 

hayot  kechirgan  va  natural  xo‗jalik  tuzumi  sharoitida  turli  buyumlar,  hayvonlar, 

mahsulotlar pulning vazifasini bajargan bo‗lsa,  miloddan oldingi VII – VI asrlarda 

metallar pul sifatida amal qilgan, XI va XII asrlarda qog‗oz pullar, XX asrdan esa 

elektron pullar iqtisodiyotga to‗lov vositasi sifatida kirib keldi.  

Demak,  pul  bugungi  kundagi ko‗rinishiga  etib kelguncha  juda  uzoq davr  va 

ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarni bosib o‗tgan. Pulning turlarini o‗rganishda uni asl 

qiymatga ega bo‗lgan (haqiqiy) pul va asl qiymatga ega bo‗lmagan (o‗rinbosar) pul 

sifatida  o‗rganish  maqsadga  muvofiq.  Odatda  haqiqiy  pullar  to‗lov  vositasini 

bajarganda  ular  o‗z  qiymati  bo‗yicha  ayirboshlash  jarayonida  ishtirok  etgan, 

iqtisodiyotda  pul  massasini  tartibga  solish  bo‗yicha  muammolar  mavjud 

bo‗lmagan. 

Asl  qiymatga  ega  bo‗lmagan  pullarning  haqiqiy  qiymati  nominal  qiymatiga 

nisbatan bir necha marta past bo‗lib, ular muomalaga chiqarilgandan keyin doimiy 

ravishda  tartibga  solinib  turish  lozim.  Aks  holda  iqtisodiyotda  pul  massasi  tovar 

massasiga nisbatan ortib ketadi va qog‗oz pullar o‗zining to‗lov vositasi sifatidagi 

qobiliyatini yo‗qotadi. 

Haqiqiy pullar quyidagi xossalarga ega bo‗lgan: 

 – nominal qiymatning real qiymat bilan mutanosibligi; 

 –  qiymatning  qardsizlanmasligi,  ya‘ni  haqiqiy  pullar  har  qanday  sharoitda 

ham o‗zining dastlabki qiymatini yo‗qotmagan; 

 – ularni boshqa tovarlar kabi iste‘mol qilish mumkinligi.  

Biroq, natural pullarning hammasi ham yuqoridagi xossalarni uzoq muddatga 

saqlab turish imkoniyatiga ega bo‗lmagan. Masalan, bug‗doy, tamaki, choy, baliq, 

jun kabilar vaqt o‗tishi bilan o‗zining dastlabki xususiyatlarini yo‗qotgan.