― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

 

Qog‗oz pullar 

Qog‗oz  pullarning  muomalaga  kiritilishi  jamiyatda  ijtimoiy  –  iqtisodiy 

voqelik  bo‗lib,  ushbu  jarayon  o‗zi  bilan  birgalikda  qator  muammolarni  keltirib 

chiqardi.  Bu  muammolarning  asosiysi  inflyasiya  hisoblanadi.  Qog‗oz  pullarning 

muomalaga  chiqarilishi  natijasida  inflyasiya  muammosining  paydo  bo‗lishini 

asosiy  sabablaridan  biri,  ushbu  pullar  haqiqiy  qiymatga  ega  bo‗lmagan,  ya‘ni 

haqiqiy  pullarning  o‗rinbosarlari  hisoblanadi.  Qog‗oz  pullarda  aks  ettirilgan 

nominal  qiymati  ularning  haqiqatdagi  qiymatidan  juda  yuqoridir.  Chunki  qog‗oz 

pullarning haqiqiy qiymati juda past.  

Yuqorida  oltin  tangalarning  o‗rniga  qog‗oz  pullarning  kirib  kelishi  bilan 

bog‗liq  tavsilotlar  atroflicha  bayon  etilgan.  Ularni  qaytarilishiga  yo‗l  qo‗ymaslik 

maqsadida, oltin tangalarni saqlovchilar va oltinni saqlashga beruvchilar o‗rtasida 

o‗zaro  munosabatlar natijasida  qog‗oz  pullarni  muomlaga  chiqarish  bilan  bog‗liq 

jarayonni  qisqacha  bayon  etmoqchimiz.  Ushbu  jarayon  Evropaning  ayrim 

mamlakatlari va AQSh amaliyotida qog‗oz pullarning kirib kelish tajribasida ro‗y 

bergan.  

Chunki,  ushbu  mamlakatarda  qog‗oz  pullar  Xitoy,  Turkiston,  Rossiya 

malakatlaridan keyin muomalaga kiritilgan bo‗lsada, oltin tangalarni muomaladan 

chiqib  ketishi  natijasida  ularning  o‗rniga  qog‗oz  pullarni  kirib  kelishi  stixiyali 

---

tarzda ro‗y bergan. Manabalarga ko‗ra, dastlabki qog‗oz pullar Xitoy, Turkiston va 

Rossiyada davlati tomonidan muomalaga chiqarilgan.       

Jamiyatda  tovar  –  pul  munosabatlarining  jadal  rivojlanib  borishi  natijasida, 

kishilar  o‗rtasida  ayirboshlash  hajmi  misli  ko‗rilmagan  darajada  o‗sib  bordi.  Bu 

jarayon  oltinlarni  saqlash  va  ularning  xavfsizligini  ta‘minlash  borasida  qator 

muammolarni keltirib chiqara boshladi. Bularni bartaraf etish maqsadida oltinlarni 

saqlab berish evaziga daromad oluvchilar paydo bo‗ldi

33

. Oltin saqlovchilar asta – 

sekinlik bilan odamlarning ishonchiga kirib borishi natijasida kishilar  vaqtinchalik 

bo‗sh oltin tangalarini ma‘lum haq to‗lash evaziga ularga topshira boshladi. Oltin 

saqlovchi oltinlarni saqlar, ularning xavfsizligiga javobgar edi, shuningdek, kimga, 

qachon  va  qancha  oltin  kerak  bo‗lsa  tegishli  yozuvlarni  (oltinni  olganligini 

tasdiqlovchi tilxatlar) yuritgan holda bera boshladi.  

―A‖  shaxs  ―B‖  shaxsga  sotib  olgan  tovari  uchun  to‗lagan  oltin  tangani  ―B‖ 

shaxs  ham  o‗z  navbatida  ehtiyojidan  ortiqcha  qismini  oltin  saqlovchiga  eltib 

topshirar edi. Bu oltin saqlovchi va oltinni saqlashga beruvchilar o‗rtasida o‗zaro 

ishonchning  paydo  bo‗lishiga  olib  keldi.  Keyinchalik  oltin  saqlovchi  odamlar 

orasida  tanilib,  ishonchga  kira  boshlaganlaridan  so‗ng  odamlar  ehtiyojlari  uchun 

zarur bo‗lgan oltinni  olmasdan,  tovar va mahsulot  uchun sotuvchiga tilxatlarning 

o‗zini  to‗lov  vositasi  sifatida  bera  boshladi.  O‗z  navbatida  sotuvchi  ushbu 

tilxatlarni  to‗lov  vositasi  sifatida  qabul  qildi,  zarur  hollarda  ushbu  tilxat  asosida 

oltin saqlovchidan kerakli miqdordagi oltinlarni oldi, yoki uchinchi shaxsga to‗lov 

vositasi  sifatida  o‗tkazib  yubordi.  Shu  tariqa  muomalada  qog‗oz  pullar  paydo 

bo‗ldi. 

Bu  jarayon  shu  darajada  rivojlanib  ketdiki,  barcha  taniqli  va  etarli  darajada 

ishonchga ega bo‗lgan oltin saqlovchilarning tilxatlari muomalada to‗lov vositasini 

bajara  boshladi.  Dastlab  muomalaga  chiqarilgan  qog‗oz  pullar  to‗lig‗icha  oltin 

bilan ta‘minlangan edi. Keyinchalik esa oltin saqlovchining kasodga uchrashi, yoki 

odamlarning  ishonchini  suiste‘mol  qilishi  natijasida  muomalada  ta‘minlanmagan  

qog‗oz  pullar  paydo  bo‗la  boshladi.  Natijada  ushbu  pullar  oltin  saqlovchilarga 

taqdim  etilganda  ular  buning  evaziga  oltin  tangalar  berishdan  bosh  tortdi. 

Bularning barchasi mamlakatda pul muomalasini izdan chiqishi oqibatida xo‗jalik 

yuritish  va  hisob  –  kitoblarni  amalga  oshirishda  tanazulliklarni  keltirib  chiqardi. 

Aynan  shu  jarayonda  davlat  qog‗oz  pullarni  tartibga  solish  va  yagona  emissiya 

qilishni  o‗z  qo‗liga  oldi.  Buning  uchun  alohida  davlat  banki,  ya‘ni  Markaziy 

bankni  tashkil  etdi,  unga  muomalaga  qog‗oz  pullarni  chiqarish,  pul  muomalasini 

tartibga  solish  vazifalari  yuklatildi.  Tijorat  banklari  esa  muomalga  naqd  pullarni 

emissiya  qilish  huquqidan  mahrum  etilib,  mijozlarga  bank  xizmatlarini 

ko‗rsatadigan tijorat muassasalariga aylantirildi. 

Angliyada  qog‗oz  pullar  1817–1843  yillarda  tijorat  banklari  tomonidan 

muomalaga  chiqarilgan,  1813  yilda  Angliya  Banki  o‗z  banknotasini  muomalaga 

chiqardi.  1844  yildan  boshlab  esa  tijorat  banklariga  pulni  emissiya  qilish  bekor 

qilindi  va  R.Pilning  qonuniga  asosan  Angliya  Bankining  emissiya  huquqi  joriy 

etildi.  

                                                 

33

Бир неча асрдан кейин ушбу ―олтин сақловчилар‖ банкларга айландилар. 

---

Qog‗oz pullar ta‘minlanmagan, asl qiymatga ega pullar bo‗lmaganligi sababli 

ayrim davlatlarda muomalaga chiqarilgan pullar dastlabki davrlarda to‗lov vositasi 

sifatida hisob – kitoblarda keng qo‗llanilishida muammolar uchrab turgan. Buning 

oldini  olish  maqsadida  og‗ir  choralar  qo‗llanilgan.  Masalan,  Xitoyda  qog‗oz 

pulning o‗ziga uni to‗lov vositasi sifatida qabul qilmagan shaxsning boshi kesilishi 

qayd  etilgan,  Fransiyada  25  yil  qamoq  jazosi,  ba‘zi  hollarda  o‗lim  jazosi  ham 

qo‗llanilgan.  Angliyada  chiqarilgan  qog‗oz  pullarni  to‗lov  vositasi  sifatida  qabul 

qilmagan kishilarni davlatga qarshi xiyonat darajasigacha olib chiqilgan. 

Davlat  tomonidan  emissiya  qilingan  qog‗oz  pullar  bevosita  va  bilvosita 

ta‘minlangan edi. Bevosita ta‘minlangani oltin  tangalar bilan, davlatning soliqlarni 

va  boshqa  majburiy  to‗lovlarni  shu  qog‗oz  pullarda  qabul  qilishi  bilvosita 

ta‘minlanganligi sifatida belgilab qo‗yildi. 

Iqtisodiy  adabiyotlarda  ―emissiya  qilish‖  va  ―muomalaga  pul  chiqarish‖ 

tarzidagi ma‘nosi bir – biriga yaqin bo‗lgan iqtisodiy terminlarni uchratamiz. Biroq 

bu  ikki  iqtisodiy  termin  ma‘nosi  va  iqtisodiyotga  ta‘siri  jihatidan  bir  –  biridan 

tubdan farq qiladi. 

Naqd  pullarni  muomalga  emissiya  qilinishi  iqtisodiyotda  pul  massasining 

hajmini oshiradi. Bu ishni mamlakat Markaziy banki amalga oshiradi. Muomalaga 

naqd  pullarni  chiqarish  esa  mavjud  pul  massasi  hajmini  o‗zgartirmagan  holda 

tijorat banklari tomonidan amalga oshiradi.  

Mamlakatda  iqtisodiy  inqirozlar,  tabiiy  ofatlar  va  urushlar  ro‗y  berganda 

davlatning  xarajatlari  juda  ortib  ketardi.  Ushbu  xarajatlar  davlatning  topshirig‗i 

bilan muomalaga chiqariladigan qo‗shimcha pul emissiyasi orqali hal etilar edi, bu 

o‗z  navbatida  qog‗oz  pullarning  qadrsizlanishiga  va  pul  muomalasining  izdan 

chiqishiga olib kelardi.    

Shuning  uchun  ham  qog‗oz  pullar  asl  qiymatga  ega  bo‗lmagan,  o‗rinbosar 

pullar hisoblanib, ularni doimiy ravishda tartibga solib borish va tegishli nazoratni 

amalga oshirishni talab etadi.