Ðàõèìîâ Ìатназар

Firma va kompaniyalarni kreditga layoqatligini baholashda to’lov qobilyatini va mablag’lar likvidligi tahlili

Firma va kompaniyalarda kredit resurslarini jalb etishda asos ko’rsatkich bu- to’lovga qobillik ko’rsatkichidir. To’lovga qobillik korxonanini to’lov imkoniyatlarini, ya’ni uning o’z majburiyatlarini to’lashga qodirligini xarakterlaydi.

Mualliflar Vaxobov A.V. hamda Ibragimov A.T. lar tomonidan chop etilgan “Moliyaviy tahlil” darsligida korxona to’lov layoqatiga shunday ta’rif beriladi.

70F
“To’lov qobilyati deyilganda, xo’jalikning muddati kelgan to’lov majburiyatlarini bajarish uchun zarur bo’lgan mablag’larni etarli yoki kamchiligini aniqlash tushuniladi” deyiladi.⁷⁰

71
Mualliflar; Xasanov N., Najmiddinov S. lar tomonidan chop etilgan “Korxona moliyaviy holatini baholash” deb nomlangan o’quv qo’llanmasida “to’lovga qobillik- korxonaning to’lov imkoniyatlarini, ya’ni uning oborot mablag’lari qanchalik qisqa muddatli majburiyatlarni qoplashini xarakterlaydi”71F deyiladi.
Yuqorida berilgan tariflar albatta mazmun jihatdan to’g’ri lekin uni quyidagi tartibda berib o’tish lozim deb o’ylaymiz.
Firma va kompaniyalarni to’lov layoqati deganda ularni, to’lov muddati kelgan majburiyatlarni qoplashga joriy mablag’larining etarligi yoki etishmovchiligi tushuniladi.
Bu jihat ta’riflash mazmun jihatdan yuqoridagi ta’riflashlar bilan bir xilda, lekin so’z va iboralar o’z o’rnida ishlatilgan. Sababki, birinchi ta’rifdagi “kamchilik”, “xo’jalik” so’zlari, ikkinchi ta’rifdagi “to’lov imkoniyatlari”, “oborot” kabi so’zlar o’z o’rnida ishlatilmagan.
Firma va kompaniyalarni to’lov layoqatini xarakterlovchi ko’rsatkichlarga quyidagi ko’rsatkichlar kiritiladi;
-mutlaq to’lov layoqati;
-oraliq to’lov layoqati;
-joriy to’lov layoqati;
Mualliflar; Vaxobov A.V., Ibragimov A.T, lar tomonidan chop etilgan “Moliyaviy tahlil” darsligida to’lov layoqatining 2 ta ko’rsatkichi farqlanadi, ya’ni;
-uzoq muddatga to’lov layoqati;
-qisqa muddatga to’lov layoqati.
To’lov layoqatining ko’rsatkichlarini uzoq va qisqa davriylikka deb tarkiblash to’g’ri emas. Nagaki bu tarkiblash, muddat bo’yicha emas balki to’lov mablag’larining likvidligi bo’yicha tarkiblashni xarakterlaydi. Ya’ni mualliflar, qisqa muddatli to’lov layoqati deganda qaytarish muddati kelgan majburiyatlarga faqat, pul mablag’lari va qisqa muddatli qimmatli qog’ozlarni etarligi yoki etishmovchilini tushunadilar. Birinchidan; uzoq va qisqa muddat, qarz kapitalining bir yilgacha va bir yildan ortiq muddatga bo’lgan majburiyatlarini ham olishi lozim. Yaqin oraliqqa nisbatan uzoq va qisqa muddatni belgilab bo’lmaydi.


⁷⁰ Vaxobov A.V., Ibragimov A.T. Moliyaviy taxlil T.;Shark, 2002 y. 29-bet
⁷¹ Xasanov N., Najmiddinov S. Korxona moliyaviy xolatini baholash (muammolar va ularni xal etish).T.; Iqtisodiyot va xuquq dunyosi, 1999 y.,29-bet
Ikkinchidan; qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar bo’lmaydi, ular “qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar”ning bir turi xalos.
Prof. E.Akramov tomonidan to’lovga qobillikni 4- ko’rsatkichni aniqlash ham tavsiya etiladi. Bu ko’rsatkich “Umumiy to’lovga qobillik” ..’rsatkichidir72F⁷²
Umumiy to’lovga qobillik ko’rsatkichi barcha aktivlarni majburiyatlar jamiga bo’lish asosida topiladi.

1. 
   Mutlaq to’lov layoqati (Kmtl). Ushbu ko’rsatkich firma yoki kompaniyaning pul mablag’lari va qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalarini muddati kelgan to’lov majburiyatlariga, qisqa muddatli majburiyatlarga bo’lish asosida topiladi. Ya’ni;