Ðàõèìîâ Ìатназар

Firma va kompaniyalarda kreditga va layoqatligini o’stirishning amaliy chora tadbirlari

Firma va kompaniyalarning kreditga layoqatligini o’stirishning amaliy chora tadbirlari, ularning moliyaviy holatida ro’y berayotgan o’zgarishlar va natijalardan kelib chiqib belgilanadi. Ya’ni, to’lovga qobil firma va kompaniyalarda belgilanadigan chora tadbirlar, to’lovga noqobil, moliyaviy nobarqaror firma va kompaniyalarda belgilanadigan chora tadbirlar keskin farq qiladi. Ulardan biri moliyaviy barqarorlikni saqlab qolishga harakat qilsa, ikkinchisi muammoni hal etish va yashab qolish harakatiga tushadi.

To’lovga noqobiillik yoki kreditga layoqatlikni o’stirishni muhim tadbirlariga quyidagilar kiradi.

1. 
   Firma va kompaniyalar aktivlari va passivlarini joylashtirishni qayta ko’rib chiqish. Uning mazmunini qanday tushunish mumkin?
   

Firma, kompaniyalarda likvid mablag’larining aylanuvchanligini tezlashtirish maqsadida ortiqcha aylanma aktivlarni hisobdan chiqarish, asosiy va nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish zaruriyatidan ortig’ini aylanma mablag’lar qatoriga olish (ularni sotish, buzish, hisobdan chiqarish va boshqa yo’llar bilan), debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini so’ndirish (yo’l qo’yilgan tartiblarda), qisqa va uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarni maqsadli joylashtirish.

2. 
   To’lov mablag’lari va to’lov majburiyatlari orasidagi nisbatdagi manfiy o’zgaruvchanlik sababini moliyaviy holatdagi tanglikdan emas, balki, ishlab chiqarish va boshqaruvning quyi bo’g’inlaridan izlash lozim. Ya’ni, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishni yaxshi yo’lga qo’yilmasligi, ishlab chiqarish xarajatlarini oshib ketishi, narx belgilash siyosatining to’g’ri yuritilmasligi va boshqalar.
   
3. 
   To’lovga noqobillik sharoitida mablag’lar etishmovchiligini hal etish yuzasidan avvalo, ichki imkoniyatlarni aniqlab olish va ularni ishga solish lozim. Noqobillik sharoitida boshqa bir sub’ektdan qarz so’rash va uning ishonchini oqlashni iqtisodiy imkoniyati bo’lmaydi.
   
4. 
   Firma va kompaniyalarning ishlab chiqarish bo’g’inlarini, uning balansida turuvchi madaniy oqartuv tashkilotlari xarajatlarini kamaytirish, qayta tashkil etish lozim.
   
5. 
   Firma va kompaniyalarni pul mablag’lari va pulli ekvivalentlarni aylanishida qat’iy reja belgilash va unga amal etish. Ya’ni, pul mablag’larini qarz majburiyatlariga ishlatishni aniq rejasini tuzib olish.
   
6. 
   Mablag’lar aylanuvchanligidagi quyidagi muammoni davlat tomonidan hal etishni mexanizmini ishlab chiqish. Bu muammoni mazmunini quyidagicha izohlash mumkin. Ya’ni, ishlab chiqarilgan mahsulotni o’z xaridorini topishga qadar ketgan vaqtni o’rtacha bir oy deb hisoblasak, uning yuzasidan to’lovlarning amalga oshish vaqti 3 oy qilib belgilansa(oldi sotdi munosabatlarida ishtirok etayotgan korxonalarning deyarli barchasi to’lov layoqatiga past holatda), tovarni pulga aylanish vaqti o’rta hisobda 4–5 oyga to’g’ri kelmoqda. Bu albatta aylanma mablag’larni aylanishiga nisbatan past ko’rsatkich. Buni tezlashtirishni iqtisodiy asosi bo’lgani holda huquqiy asosi yo’q. Ya’ni, natura shaklida to’lash yoki hisob-kitoblarning kredit shaklidan foydalanish, veksel operatsiyalarini yo’lga
   

qo’yish, qarzlarni o’zaro so’ndirish kabi masalalar. Bu operatsiyalarni amalga oshirish huquqiy jixatdan to’xtatilgan. Naq pul mablag’larini harakati masalasini hal etish yuzasidan ulardan to’la chetlanish to’g’ri emas. Qarzlarning asosiy qismini moli etkazib beruvchilar, xaridorlar va byudjet va byudjetdan tashqari qarzlar tashkil etgan holda naqd pul aylanishini uning bilan bog’lanishi to’g’ri emas.

7. 
   Firma va kompaniyalar kreditga layoqatligini ta’minlash va uni o’stirishda albatta ularning investitsion aktivligiga ham ahamiyat berish lozim. Investitsion aktivlik bu qarz olish va uni qaytarishdan keskin farq etadi. Buning uchun korxonadan ikkita narsa talab etiladi xalos. Birinchisi; aniq loyiha, ikkinchisi; xomiy. Aniq loyihaga ega bo’lish asosida ham investor yoki xomiyni topish qiyin bo’lmaydi.