Ðàõèìîâ Ìатназар

Ishlab chiqarish xarajatlarini baholash

Ishlab chiqarish xarajatlarini baholash moliyaviy hisobotlashning muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarni baholashda albatta ularning tuzilishi va tabiatini bilish talab etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari “Xarajatlar tarkibi” to’g’risidagi Nizomga muvofiq quyidagi xarajat elementlari bo’yicha tarkiblanadi;

-Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
-Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari va ajratmalari;
-Ishlab chiqarishda bevosita va bilvosita qatnashayotgan asosiy va nomoddiy aktivlarni eskirish xarajatlari;
-Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar.
Ularni baholanishi tarkib bo’yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Masalan; mehnat haqini baholanishi hisoblangan mehnat haqi va ajratmalar summasidan yoki mehnat haqi va ajratmalar yuzasidan tan olingan majburiyatlar summasidan kelib chiqib baholanadi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya, eskirish qiymatlari belgilangan, qat’iy, normalar asosida hisob-kitob qilingan qiymat bilan baholanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiruvchi moddiy xarajatlarni baholanishi asosiy vositalarni yoki nomoddiy aktivlarni eskirishi, mehnat haqi va ajratmalar baholanishidan keskin farq qiladi. Moddiy resurslar tarkibiga kiruvchi va ishlab chiqarish xarajatlarida asosiy element hisoblangan zahiralarni baholanishini buxgalteriya hisobini milliy standartlari bo’yicha quyidagi turlari tarkiblanadi;
-O’rtacha tannarx usuli;
-FIFO usuli;
-LIFO usuli;
O’rtacha tannarx usuli zahiralarni o’rtacha bahosida ishlab chiqarish tannarxiga olib borishni, Fifo usuli dastlabki kirimni dastlab chiqarishni, Lifo usuli so’ngi kirimni dastlab hisobdan chiqarishni xarakterlaydi.
Bu usullarni farqlashni ahamiyati shundaki, ularning natijaviy ko’rsatkichga ta’siri turlicha bo’ladi. Masalan; o’rtacha tannarx bo’yicha alohida ishlab chiqarish tannarxiga, fifo usulida alohida, lifo usulida alohida ishlab chiqarish tannarxi ko’rsatkichlariga ega bo’linadi. Buning ta’sirida natijaviy ko’rsatkich ham turlicha chiqadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini baholashda boshqa xarajat elementlarini baholanishi xarajatlarning tarkibi bo’yicha farqlanadi. Masalan; xizmatlar shaklida olingan ishlar xajmi ularning xaqiqiy qiymati yoki majburiyatlarning tan olingan qiymati bo’yicha baholanadi.
3.2.-jadval