Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

3.1–расм. Атмосферадаги
нурланиш оқимлари йўналишлари
урланиш оқимининг тўлқин узунлигини  ҳарфи билан белгилайлик. Қуёш нурланиши оқимлари ва Ер, атмосферанинг нурланишини қисқа тўлқин узунликли (4мкм) ва катта тўлқин узунликли (>4 мкм) қисмларга ажратилади.

Тўғри, сочилган ва қайтган радиациялар спектрнинг қисқа тўлқин узунликли қисмига, Ернинг иссиқликдан нурланиши ва атмосферанинг учрашувчи нурланиши спектрнинг узун тўлқин узунликли қисмига тегишлидир. Қуёш радиацияси бутун энергиясининг 99% ни қисқа тўлқин узунликли радиация ташкил қилади.

Демак, атмосферадаги радиация оқимлари бир-биридан тўлқин узунликлари (ва энергиялари) билан фарқ қилади. Уларнинг ҳар бирининг қиймати сутка давомида ўзгариб боради. Ўсимликлар асосан тўғри ва сочилган, жуда оз миқдорда қайтган радиацияларни ўзлаштиради.


3.2. Қуёш радиациясининг спектрал таркиби.
Қуёш радиацияси ҳар хил тўлқин узунликдаги электромагнит тўлқинлардан иборат. Нурланиш оқимлари тўлқин узунликларини асосан микрометр (мкм), баъзан эса жуда кичик бирлик – нанометр (нм) ларда ифодаланади, улар ўзаро қуйидаги муносабатда: 1 мкм = 10^-6 м; 1 мкм = 10³ нм га тенг.
Нурланиш оқимининг тўлқин узунликлари бўйича тақсимотини спектр деб юритилишини биламиз. Қуёш нурланиш спектри учта: ультрабинафша (<0,40мкм), кўринадиган (0,400,76 мкм) ва инфрақизил (0,76 мкм) қисмлардан иборат. Атмосферанинг юқориги чегарасига тушадиган бутун қуёш радиациясининг 46% спектрнинг кўринадиган қисмига, 47% эса инфрақизил радиацияга ва 7 фоизли ультрабинафша радиациясига тўғри келади.
Тўғри ва сочилган радиация биргаликда Ер юзидаги табиий ёритилганликни вужудга келтиради, бошқача айтганда тўлқин узунликлари 0,40 мкм дан 0,76 мкм гача бўлган электромагнит тўлқинлар ёруғлик таъсирини вужудга келтиради.
Қуёш ёруғлигининг ингичка дастасини шишадан тайёрланган учбурчакли призмадан ўтказилганда, ундан синиб ўтишида қизил, тўқ сариқ, сариқ, яшил, ҳаворанг, кўк, бинафша каби рангли нурларга ажралади.
Спектрдаги асосий рангларга мос тўлқин узунликлар чегарасини қуйидагича кўрсатилади:
Бинафша рангга 390-455 нм
Кўк рангга 455-485 нм
Ҳаворангга485-505 нм
Яшил рангга 505-550 нм
Сариқ-яшил рангга 550-575 нм
Сариқ рангга 575-585 нм
Тўқ сариқ рангга 585-620 нм
Қизил рангга 620-760 нм
Қизил нурлар чегарасида (620-700 нм) ни қизил деб, (700-760 нм) чегарадагисини эса катта тўлқинли қизил нурлар деб юритилади.
Ўсимликлар физиологияси нуқтаи назаридан кўк деганда тўлқин узунлиги 400-500 нм, сариқ-яшилда 500-600 нм, тўқ сариқ-қизилда 600-700 нм га ва катта тўлқинли қизил деганда 700-760 нм тўлқин узунликли нурларни тушунилади. Биология ва ўсимликлар физиологиясида инфрақизил нурларни икки қисмга: қисқа тўлқин узунликли инфрақизил нурлар (760-1100 нм) ва катта тўлқин узунликли (>1,1 мкм) қисмларга ажратилади.
Киши кўзига рангли нурларининг биргаликдаги таъсири оқ ёруғлик таассуротини вужудга келтиради. Қуёшдан Ерга томон нурланиш оқимларидан ташқари зарядли зарралардан иборат корпускуляр нурланиш ҳам келади. Аммо корпускуляр нурланиш Ер юзидан 100 км дан ошиқ баландликлардаги атмосфера қатламларида бутунлай ютилади.
Қуёш нурланиш спектрида энергиянинг асосий қисми 0,20 мкм дан 24,0 мкм гача тўлқин узунликлар чегарасига тўғри келади. Атмосферанинг юқори чегарасида қуёш нурланиши спектрида энергия максимуми 0,48-0,49 мкм тўлқин узунликларга, яъни спектрнинг кўк-ҳаворанг қисмига мос келади. Ер юзидаги тўғри радиация спектрида энергия максимуми эса сариқ-яшил соҳага тўғри келади.