|
12.3-жадвал
Шудгорланган далада, маккажўхори, картошка ва беда экинзорларида ҳаво ҳароратининг бир кеча-кундуз давомида баландлик бўйича ўзгариши
[Ф.А. Мўминов бўйича (8-26 июл 1955 й маълумоти)]
Соатлар
|
Баландлик, см
|
Шудгор-ланган ер
|
Макка-жўхори,
|
Картошка
|
Беда
|
ҳарорат фарқлари
|
(ш)
|
(м)
|
(к)
|
(б)
|
м-ш
|
к-ш
|
б-ш
|
20
|
20
|
22,4
|
20,6
|
20,1
|
17,4
|
-1,8
|
-2,3
|
-5,0
|
|
50
|
22,8
|
20,3
|
20,4
|
17,4
|
-2,5
|
-2,4
|
-5,4
|
|
150
|
23,3
|
22,5
|
24,2
|
22,6
|
-0,8
|
+0,9
|
-0,7
|
00
|
20
|
16,2
|
17,1
|
17,2
|
14,8
|
+0,9
|
+1,0
|
-1,2
|
|
50
|
16,4
|
17,7
|
18,0
|
15,5
|
+1,3
|
+1,6
|
-0,9
|
|
150
|
16,5
|
17,8
|
19,8
|
16,5
|
+1,3
|
+3,3
|
0,0
|
04
|
20
|
16,0
|
16,5
|
16,9
|
14,3
|
+0,5
|
+0,9
|
-1,7
|
|
50
|
16,1
|
17,1
|
17,2
|
15,3
|
+1,0
|
+1,1
|
-0,8
|
|
150
|
16,2
|
17,5
|
18,8
|
16,2
|
+1,3
|
+2,5
|
0,0
|
08
|
20
|
26,8
|
24,5
|
25,7
|
22,7
|
-2,3
|
-1,1
|
-4,1
|
|
50
|
26,4
|
25,0
|
25,8
|
24,1
|
-1,4
|
-0,6
|
-2,3
|
|
150
|
26,6
|
24,5
|
25,7
|
22,8
|
-2,1
|
-0,9
|
-3,8
|
10
|
20
|
31,8
|
29,8
|
30,5
|
26,5
|
-2,0
|
-1,3
|
-5,3
|
|
50
|
30,9
|
29,6
|
30,0
|
27,5
|
-1,3
|
-0,9
|
-3,4
|
|
150
|
30,8
|
29,2
|
30,1
|
27,7
|
-1,6
|
-0,7
|
-3,1
|
12
|
20
|
35,3
|
32,8
|
33,3
|
28,1
|
-2,5
|
-2,0
|
-7,2
|
|
50
|
34,0
|
32,5
|
33,0
|
28,9
|
-1,5
|
-1,0
|
-5,1
|
|
150
|
33,8
|
32,3
|
33,3
|
31,2
|
-1,5
|
-0,5
|
-2,6
|
14
|
20
|
36,5
|
33,2
|
34,2
|
28,4
|
-3,3
|
-2,3
|
-8,1
|
|
50
|
36,1
|
33,3
|
34,0
|
29,3
|
-2,8
|
-2,1
|
-6,8
|
|
150
|
35,1
|
33,5
|
34,6
|
32,4
|
-1,6
|
-0,5
|
-2,7
|
16
|
20
|
36,6
|
32,8
|
33,7
|
27,4
|
-3,8
|
-2,9
|
-9,2
|
|
50
|
36,7
|
32,8
|
33,8
|
28,7
|
-3,9
|
-2,9
|
-8,0
|
|
150
|
35,2
|
33,2
|
34,6
|
32,3
|
-2,0
|
-0,6
|
-2,9
|
18
|
20
|
34,9
|
29,0
|
30,2
|
24,2
|
-5,9
|
-4,7
|
-10,7
|
|
50
|
34,5
|
30,0
|
31,1
|
26,0
|
-4,5
|
-3,4
|
-8,5
|
|
150
|
33,6
|
30,9
|
33,2
|
30,0
|
-2,7
|
-0,9
|
-3,6
|
Фитоиқлим (грекча фитон-ўсимлик иқлими)-ўсимлик ўзи яшаётган муҳитда юзага келтирган ўзига хос иқлим.
Бунга мисол сифатида яна Ф.А. Мўминовнинг 5 йил мобайнида пахтазорда ўтказилган тажриба ишларини келтиришимиз мумкин. ¶ўза ўсимлиги экилган учта алоҳида участкада суғориш бир-биридан сони билан фарқланади: 1-участкада вегетация даврида икки марта – биринчиси гуллашда, иккинчиси-гуллашдан 30 кун ўтгандан сўнг суғорилган; 2-участкада Тошкент вилояти хўжаликларига тавсия этилган шаклда 6 марта суғорилган: биринчиси-ғунчалаш фазасига кирганда, иккинчиси–гуллашда, қолганлари 15 кун оралатиб, охиргиси-олтинчиси биринчи кўсакнинг очилишида суғорилган.
¶ўзани вегетация даври бошланишидан то гуллагунча ўсимлик орасида 20 см ва 200 см баландликда ўлчанган ҳаво ҳарорати баландлик бўйича камайиб борганлиги кузатилган. Ўсимликнинг гуллаш фазасидан то биринчи кўсак очилгунча аксинча 2 метр баландликда ҳарорат юқори, тупроққа яқин 20 см баландликда эса паст бўлган. Кўсакларнинг очилиши ва пишиши даврида яна ҳарорат пастда иссиқ баландда юқорилиги кузатилган (12.3-расм).
¶
12.3-расм. ¶°занинг гуллаш-биринчи к°сакнинг очилиш даври давомийлиги (n) °симлик орасидаги ³аво
³ароратини °ртача ми±дори (t1) ва будкадаги ³арорат (t2) орасидаги муносабатлар.
Шартли белгилар: (1) - 50 см баландликда °симлик
орасида, 2 м баландлик (будка) даги ³арорат (2)
ўзанинг гуллаш-биринчи кўсак-нинг очилиш даври давомийлиги (n) би-лан шу даврда пах-тазорда 0,5 м баландликда (1) ва туп-роқдан 2 м баландликда будка ичида (2) кузатилган ҳаво ҳароратини ўртача миқдори (t1, t2) орасидаги муносабат тенгламаси ифодаси қуйидагича:
n=191-5.7t1, r=-0.98, (12.4)
n=149-3.6t2, r=-0.70. (12.5)
Бу ерда n - ғўзанинг гуллаш-биринчи кўсак очилиш давридаги давомийлиги, t1 ва t2 - ғўза орасидаги 0,5 ва 2,0 м баландликлардаги ҳаво ҳароратининг ўртача миқдори. 12.3-расмдаги нуқталардан кўриниб турибдики, давомийлик билан 0,5 м баландликдаги ҳарорат орасидаги боғланиш зичроқ, будкадаги ҳароратга нисбатан нуқталар тарқоқ. Бу расмдаги боғланишни юқорида келтирилган тенгламанинг (12.4 ва 12.5) корреляция коэффиценти (r) ҳам тасдиқлайди.
¶ўза гуллаши-биринчи кўсакнинг очилиш даври учун ҳаво ҳаро-ратининг 13С дан юқори йиғиндисини, ўсимлик орасида кузатилган ҳароратни ва будка ичидаги ҳароратни алоҳида ҳисоблаб чиқилса, фарқ айтарли даражада борлиги маълум бўлган. Ўсимлик орасидаги ҳаво ҳароратининг 13С дан юқори йиғиндиси ғўза кам ёки кўп суғо-рилишидан қатъий назар асосан 590С ни ташкил этган. Лекин метеорологик станция маълумоти бўйича бу давр учун ҳароратнинг 13С дан юқори қийматлари йиғиндиси ҳисоблаб чиқилса ўртача миқдори 705С га тенг, аммо ўзгариш чегаралари 610-850С оралиғида бўлган. Бу эса ўсимликлар ўзи яшайдиган муҳитда юзага келган иқлим билан муносабатлари яхшилигининг исботидир.
Ш
12.4-расм. Шоли даласида июн ойида ³ар хил баландликда кундузги ³аво ³ароратининг °згариши
оли даласида олиб борилган микроиқлимни кузатув ишларини Г.Х. Холбоев материаллари асосида кўриб чиқамиз. Мисол тариқасида 12.4-расмда кузатиш натижаларига кўра шоли даласида июн ойидаги кундузги ҳаво ҳароратининг ҳар хил баландликлардаги ўзгариши келтирилган.
12.4-расмдан кўриниб турибдики, энг паст ҳаро-рат ҳамма баландликларда эрталаб қуёш чиқиши олдидан соат 5 ларда, максимал ҳарорат эса кундузи соат 14 ларда кузатилади. Бу ойда ўсимлик бўйи 29,0-46,0 см ва шоли ўсаётган май-донлардаги сувни-нг қалинлиги 10-15 см ни, шу ойда 2 м баландликдаги метеорологик будкада ҳаво ҳарорати 25,2-26,2С ни ташкил этган.
Ўсимлик бўйининг ўзгариши билан ўсимликлар орасидаги ҳаво ҳарорати ҳам баландлик бўйича ўзгаради. 12.5-расмда июн-август ойида шоли даласида эрталаб соат 5 ва 14 ларда ҳаво ҳароратининг баландлик бўйича тақсимланиши келтирилган.
12.5-расм, а дан кўриниб турибдики, шоли даласида ҳаво ҳарорати эрталаб соат 5 ларда 20 см баландликда июн, июль ва август ойида 50 см баландликка нисбатан юқори, лекин июл ойида эса ҳароратларнинг айирмаси кам бўлган. Кундузги вақтларда (соат 1400) ҳаво ҳарорати 20 см баландликда, 50 см баландликка нисбатан паст ва секин кўтарилиб борган (12.5-расм, б). Ҳароратлар фарқи кундузги вақтда баландлик ошган сари камайиб боради. Бундан хулоса чиқариб айтадиган бўлсак, ҳаво ҳароратининг ўзгаришига бошланғич пайтда даладаги сувнинг тез алмашмаслиги, кейинчалик эса сувнинг исиб кетмаслиги учун сувни тез алмаштирилиб турилиши ва ўсимлик бўйининг ўсиши (июн ойида 67,0-77,6, августда-84,0-96,0 см), яъни дала юзасининг ўсимлик билан тўлиқ қопланиши, шу муносабат билан унга қуёш нури тушишининг пасайиши таъсир қилади. Шоли даласидаги сув ҳарорати билан Аранчи агрометеорологик пост будкасидаги ҳаво ҳарорати орасидаги боғланишни ўсимликлар фазаларини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги тенгламалар билан ифодалаш мумкин:
Do'stlaringiz bilan baham: |
