Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

12.8.2. Иқлимнинг ўсимлик касалликлари тарқалишига таъсири.
Вилт касаллиги қишлоқ хўжалигига катта зарар келтиради. ¶ўзада фузариоз ва вертициллёз, вилт (сўлиш) касаллиги мавжуд. Бу касалликлардан пахта ҳосилининг 50 фоиздан ортиғини йўқотиш мумкин. Ўсимлик бутун ривожланиш фазаларида зарарланиши мумкин, лекин оммавий зарарланиши шоналаш-гуллаш даврига тўғри келади. Сўлиш касаллиги кузатиладиган далаларда кўчат қалинлигини 20-25% га ортиқча қолдириш тавсия этилади. Очиқ дала шароитида микросклерацийларни ўсиб чиқиши тупроқда ўртача суткалик ҳаро-рат –7С дан паст бўлмаганда кузатилади ва замбуруғнинг ўсиши ноябрда тугайди. Микросклерацийларни униши, ривожланишига қулай шароит ҳарорат 24-25С, тупроқ намлиги 60-70% да яратилади, лекин замбуруғларни ривожланиши учун қулай шароит 7,0С ҳисобланади. Аммо ҳаётчанлигини юқори мусбат ҳарорат 90С га қадар ва паст манфий ҳарорат –30С га қадар сақланиши исботланган.
¶ўза ўсимлиги вилт касаллиги билан кучли даражада касалланадиган далаларда 1:2 лойиҳасида ғўза-ғалла, жавдар, арпа, рапс, райграсбеда, экинларни алмашлаб экишни қўлланиши касаллик қўзғатув-чиларни тезда камайтиришга олиб келади.
Гоммоз касалликларини бактерия келтириб чиқаради ва касалликнинг ривожланиши об-ҳавога боғлиқ. ¶ўзанинг барг ва пояларини касалланиши кўклам ва ёзда, кўпроқ ёғингарчилик бўладиган районларда эса кўсакларда кузатилади. Ўсимлик чинбарг чиқарганда зарарланса ҳосили 4-9%, пояси касалланса 18-62% гача камаяди. Касаллик оқибатида шоналарнинг тугунчалари, айниқса кўсакларнинг тўкилиб кетиши кузатилади. Гоммоз касалини тарқатувчи бактерияни ривожланиши учун кундуз кунлари энг қулай ҳарорат 25-28С, лекин ҳарорат 25-35С дан юқори бўлганда унинг фаолияти пасаяди. Нам тупроқда ва сувда 15-20 кун ичида нобуд бўлади. Қишлоқ хўжалик далаларида экинларни тез-тез алмашлаб экиладиган жойларда гоммоз касаллигини қўзғатувчи бактериялар бўлмайди.
¶ўзани илдиз чириш касаллигининг ривожланиши фақат кўкламда юзага келган агрометеорологик шароитларга, тупроқ намлиги ва ҳароратига, ёғиннинг миқдорига боғлиқ бўлмасдан, балки уруғлик чигитнинг сифатига ҳам боғлиқдир. Бу касалликни қўзғатув-чи замбуруғни ривожланиши учун қулай ҳарорат 10-30С ҳисоблана-ди, лекин ўсимлик заиф бўлса касалланиши ортиб кетади. Чигитни чуқур қилиб экилиши, сурункали ёғинларчиликлар, тупроқни устки қатламини қатқалоқ босиши ўсимликни зарарли микроорганизмларга қарши курашини сусайтириб юборади.
Кўсак гоммози касаллиги кузда ёғингарчилик кўп бўладиган районларда кенг тарқалган ва кўсакларнинг қирраларини шикастлантириб унинг ичига кириб олади, сўнг пахта толаларини зарарлантиради.
Шундай қилиб, қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандалари ва касалликларининг ривожланишига, улар етказадиган зарар даражаси иқлимнинг муайян, аниқ шароитлари билан боғлиқ. Юқорида келтирилган мисоллардан кўринадики, зарарли ҳашоратлар ва касалликларнинг ҳар қайси турига, уларнинг яхши ривожланиши учун ҳарорат ва намликнинг энг мақбул ва чегаравий қийматлари мавжуд.