Xorazmda XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllangan
hovlili kompozitsion tuzilishga ega turar-joylar
Nazokat Jumanazarovna Kariyeva
nazokatkarieva679@gmail.com
TAQI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Xorazm vohasidagi turar-joy me’morchiligiga
oid bo’lgan bir qancha me’moriy yodgorliklar haqida so’z yuritiladi.
Kalit so’zlar:
hovlili
kompozitsion yechim, hovli-saroy, turar-joy, CHodra
hovli, Nurullaboy saroyi, Tosh hovli, Ulli hovli, minorasimon istehkom, ayvon.
Housing with a courtyard composite structure formed in
Khorezm in the late XIX and early XX centuries
Nazokat Jumanazarovna Karieva
nazokatkarieva679@gmail.com
TAQI
Abstract:
This article discusses a number of architectural monuments related to
residential architecture in the Khorezm oasis.
Keywords:
courtyard composition solution, courtyard-palace, dwelling, Chodra
courtyard, Nurullaboy palace, Stone courtyard, Ulli courtyard, tower fort, porch.
Xorazm vohasida XIX asr oxiri - XX asr boshlarida hukmronlik qilgan
Muhammad Rahimxon II davrida Xiva har tomonlama rivojlangan. Qo’rg’on shahar
Ichan qal’ada ulug’vor binolar, hashamatli saroylar, osmon o’par minoralar, ko’plab
madrasa va masjidlar bilan bir qatorda shahardan tashqarida Deshan-qal’adagi bog’-
rog’larda, shahar atrofida saroylar bilan bir qatorda xon va beklarning dala hovlilari,
uylari qurilgan. Ular bir-biridan kompozitsion yechimlari va xilma xilligi bilan ajralib
turgan.
Hovlili turar joy binolari Xorazm vohasida xon va zodagonlarning bahor, yoz va
kuz oylarida xordiq chiqarish va yashashga mo’ljallanib, katta bog’ o’rtasida qurilgan
binolardir. Hovlilarda xon va beklarning o’zlari va oilalari hamda xorijdan kelgan
elchilar yashab ketishgan. Dala hovlilarda erkaklar va ayollar yashaydigan tomonlar
ajratilib, maxsus ayvon va supalar bo’lgan. Bog’larida esa manzarali daraxtlar, ta’rifi
yetti iqlimga ketgan totli mevalar yetishtirilgan.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
298
Xorazmda XIX asr oxiri va XX asr boshlarda
shakllangan turargohlarni
quyidagi guruxlarga bo’lish mumkin:
1.
Hovli-saroy sifatidagi turar-joylar - rezidentsiya va yashash uchun
foydalanishga mo’ljallangan.
2.
Mavsumiy turar-joylar - yilning turli vaqtlarida yashash va dam olish uchun
foydalanishga mo’ljallangan.
3.
Qo’rg’on-uy sifatidagi turar-joylar - mudofaa va yashash uchun foydalanishga
mo’ljallangan.
Misol tariqasida Xorazmda hovli-saroyli kompozitsion yechimdagi turar
joylarga Ichan qal’ada joylashgan Ollaqulixon “hovli-saroy”
uyi - Tosh hovlini,
Deshan-qal’ada joylashgan Nurullaboy saroy majmuasi yodgorligini, mavsumiy
turargoh sifatida Xiva tumanida joylashgan CHodra hovli dam olish uyini va
qo’rg’on-uy sifatida shakllangan Ulli hovli majmuasini keltirish mumkin.
Xorazmda bunday tipdagi hovli uylarning ko’pchiligi
urushlarda, inqilob
yillarida yo’q bo’lib ketgan. Qolganlari tariximizning tirik guvohi sifatida hamon
xizmat qilib kelmoqda.
Tosh hovli saroyi.
Nurullaboy saroy majmuasi kompozitsiyasidan keskin farq
qiladigan yana bitta hovli-saroy tipidagi majmua Ichan qal’ada joylashgan Tosh hovli
saroyidir. Bu saroy Ollaqulixon tomonidan bunyod etilgan bo’lib,
u bir qancha
funktsiyaviy vazifalarni bajargan: davlat hukmdori va oilasi uchun yashash,
xukmronlik qilish, mehmonlarni kutib olish va davlat kuch-qudratini ko’rsatish
maqsadida qadimiy muhtasham saroylar bunyod etish an’anasi asosida shakllangan.
Saroy xon va ularning yaqinlari yashaydigan, davlat xizmatlari bajariladigan joy
hisoblangan. Shu boiski, yaxlit me’moriy holda bizgacha etib kelgan.
Hovlili kompozitsiya tipidagi bu obida me’morchilik ornamenti va monumental
amaliy san’at sohasida xalq ustalari erishgan eng yaxshi
yutuqlari haram devorlari
bezagida o’z ifodasini topgan. Ayvon devorlaridagi katta sirkor pannolarning
o’simliksimon gireh naqshlari, ulardagi bezaklar bir biriga uncha o’xshamaydi.
Ustunlardagi va eshiklardagi yog’och o’ymakorligi esa ayniqsa nafis bajarilgan.
Serhasham hovliga bo’ylab joylashgan qaznoq, dolon va bolaxonalar
joylashgan. Xotinlar ayvonini xon turar joyi bilan birlashtiruvchi dolon faqat tepadagi
tuynuklar bilan biroz yoritilgan. Ko’rinishxona yoki arzxonaning
xovlisiga borish
uchun bir qancha yarim qorong’i dolon-xonalarni bosib o’tish kerak bo’lgan.
Saroyning navbatdagi qurilgan joyi mehmonxona binosidir. Uning tuzilishi Tosh
hovlidagi arzxonaga va Ko’hna Arkdagi ko’rinishxonaga o’xshab ketadi. Tosh hovli
saroyi yillar natijasida bir necha bor ta’mirlangan. Tosh hovli saroyining
mehmonxona va arzxona qismlari 2001 yili qayta ta’mirlanib, sayohatchilarga
namoyish qilish maqsadida ochildi. Ushbu hovlilarda “Devonbegi”, “Mirzo” va
“O’tov” interьerlari joylashgan.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
299
