Xlorid kislota

Xlorid kislota, vodorod va xlor elementlaridan tashkil topgan, vodorod xloridning suvdagi eritmasidir. U odamlar orasida tuz ruhi sifatida ham tanilgan. Xlorid kislota sanoat sohasida dastlab Leblank jarayoni, so’ngra Solvay jarayoni tomonidan ishlab chiqarila boshlandi. Tarixda yangi qulayliklarni kashf etishda xlorid kislota muhim rol o’ynadi. Bugungi kunda xlorid kislota PVXdan temir va po’latgacha, organik moddalar ishlab chiqarishdan oziq-ovqat sektorigacha deyarli barcha sohalarda qo’llaniladi.

Xlorid kislota qulaylik bilan bir qatorda, toksik moddadir va ko’p sirtlarga, ayniqsa inson to’qimalariga katta zarar etkazadi. Shu sababli, ushbu kislota bilan ishlashda xavfsizlik choralarini eng yuqori darajada amal qilish kerak. Kislota toksik bo’lishidan tashqari, ko’z va terini bezovta qiladi, terida kuyish va nafas olish tizimini bezovta qiladi. Xlorid kislota olish uchun avval vodorod xlorid gazini olish kerak.

Xlorid kislota, birinchi marta 800-yillarda Jobir ibn Hayyan sulfat kislotani osh tuziga aralashtirib olingan. Jabir o’zining kashfiyotlarini keyinchalik 20 xil kitobga to’pladi. Ushbu 20 ta kitob asrlar davomida alkimyoviy va kislotalarning asosiy kitoblaridan biri bo’lib kelgan. Jabirning kashfiyotlaridan biri xlorid kislota va nitrat kislota aralashmasi bilan tayyorlangan qirol suvidir . Qirol suvi ko’p yillar davomida alkimyoda muhim o’rin egallab kelmoqda

O’rta asrlarda xlorid kislota Evropada tuz ruhi sifatida tanilgan. Yoxan Rudolf Glauber ismli nemis kimyogari neytrallanish jarayonida natriy xlorid tuzi va sulfat kislotasini tasvirlab berdi, uning yordamida natriy sulfat va vodorod xlorid gazini qazib olishga muvaffaq bo’ldi. Ingliz olimi Jozef Priestli ham 1772 yilda toza vodorod xlorid olishga muvaffaq bo’ldi. Yana bir ingliz kimyogari Xamfri Devi kislotalik vodorod borligi bilan bog’liqligini aniqladi va kislotalar va angidridlar turlicha degan xulosaga keldi.

Vodorod xlorid kuchli kislota hisoblanadi . Molekulyar tuzilishi ancha sodda bo’lgan vodorod xlorid xlor atomi va vodorod atomidan iborat va uning formulasi HCl. Vodorod xloridi bir litr suvda xona haroratida , taxminan 450 litr juda yuqori darajada eriydi. Boshqa kislotalar singari, u rangli reagentlar bilan «kislota rangi» deb nomlangan rang beradi, Misol uchun, lakmus qizil ranga bo’yaydi. Natriy karbonat va ammiak kabi asoslarga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Natriy karbonat eritmasiga asta-sekin bilan xlorid kislota quyilasa, termometr naychasini botirilsa harorat tez ko’tarilishini ko’ratadi. Agar eritma suv to’liq yo’qolguncha qizdirilsa, natriy xlorid (osh tuzi) qattiq holda cho’kadi. Agar tarkibida xlorid kislota bo’lgan shisha ammiak bo’lgan shishaning og’ziga yaqinlashtirilsa, oq va mo’l-ko’l ammoniy xlorid bug’lari hosil bo’ladi. Ushbu reaktsiya bilan, ko’rib chiqilayotgan moddalar atrof muhitda mavjudmi yoki yo’qmi aniqlanadi. Xlorid kislota suvga tushganda H+ ionini beradi.

Xlorid kislota, odatdagi kislotalar kabi, rux, temir, magniy yoki alyuminiy kabi ko’plab metallarga ta’sir qiladi va vodorodni chiqaradi. Mis bu kislota bilan faqat havoda kislorod ishtirokida reaksiyaga kirishadi, ammo vodorod ajralib chiqmaydi. Oltin va platina xlorid kislota bilan reaktsiyaga kirishmaydi, faqat xlorid kislota – nitrat kislota aralashmada eritildi. Metall oksidlar (zang) odatda xlorid kislotada eriydi. Xlorid kislota zangni tozalash roli ushbu hodisaga asoslangan.

Karbonatlar xlorid kislota bilan qattiq reaksiyaga kirishadi va karbonat angidrid ajralib chiqadi. Boshqa tuzlar ham xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan, kumush nitrat xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishganda kumush xloridning oq cho’kmasi hosil bo’ladi. Cho’kma yorug’lik ta’sirida binafsha rangga aylanadi (bu reaksiya ushbu moddalarni kimyoviy analiz yordamida aniqlash uchun ishlatiladi) HCl + AgNO₃ → HNO₃  + AgCl

Xlorid kislotasi zangni tozalash vositasi sifatida ishlatilishidan tashqari, organik birikmalarga ta’sir qilish orqali xlorli mahsulotlarni (erituvchilar, plastmassa materiallar) olish uchun ishlatiladi.

Xlorid kislota vodorod xlorid deb nomlangan moddani suvda eritib olinadi. Xuddi shu tarzda, vodorod xloridni olish turli xil yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Ayniqsa, katta miqdordagi vodorod xlorid ishlab chiqarishda modda deyarli har doim boshqa moddalar bilan aralashtirish natijasida olinadi.
Sanoatida xlorid kislota 38% o’z ichiga olgan eritmalarda olinadi. Kimyoviy jihatdan 40% gacha konsentratsiyali ishlab chiqarish mumkin. Biroq, bug’lanish darajasi bunday hollarda yuqori bo’ladi, shuning uchun kislotani saqlash va saqlash qo’shimcha pul talab qiladi. Bundan tashqari, bunday saqlash muhitini ta’minlash uchun tegishli bosim va harorat qiymatlarini ta’minlash kerak. Bugungi kunda eritmaning eng mos konsentratsiyasi 30% dan 34% gacha boʻladi. Bu transportning pastligi va saqlash xarajatlarining past bo’lishiga olib keladi. Uy sharoitida, ayniqsa tozalash uchun, xlorid kislota ishlab chiqarishdagi o’rtacha konsentratsiya 10 – 12% gacha. Shu bilan birga, kislota o’z ichiga olgan tozalovchi vositani ishlatishdan oldin suv bilan suyultirish kerak. Buyuk Britaniyada va tuzli ruh nomi ostida sotadigan ko’plab Evropa mamlakatlarida kislotadan foydalanish uyda tozalashdan nariga o’tmaydi.

Dunyodagi eng yirik xlorid kislota ishlab chiqaruvchilardan biri bo’lgan Dow Chemicalning yillik kislota ishlab chiqarish hajmi 2 million tonnani tashkil qiladi. FMC, Georgia Gulf Corporation, Tosoh Corporation, Akzo Nobel va Tessenderlo Total kabi boshqa yirik kompaniyalar ham yiliga 0,5-1,5 million tonna kislota ishlab chiqaradilar. Dunyoda xlorid kislotasining ochiq bozori taxminan 5 million tonnani tashkil etadi. Xlorid kislota – bu noorganik kislota turi, u turli xil biznes sohalarida qo’llaniladi. Kislota kontsentratsiyasi u ishlatilgan ish sohasiga qarab o’zgaradi. Xlorid kislota sanoatning ko’plab tarmoqlarida po’latni eritish, organik birikmalar hosil qilish, noorganik moddalarni sanoat ishlab chiqarish va pH muvozanatini ta’minlash uchun ishlatiladi.

Xlorid kislotaning muhim vazifalaridan biri bu po’latni tozalash uchun tuzlash jarayoni. Ushbu jarayondan oldin temirdagi zang boshqa bosqichlar uchun olib tashlanadi. 18% konsentratsiyali xlorid kislota temirdan uglerod va zangni tozalash uchun etarli. Quyida ushbu jarayonning formulasi keltirilgan.