Vitaminli o'simliklar va uning ahamiyati Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Vitaminli o'simliklar va uning ahamiyati
Reja:


I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Vitaminlar haqida umumiy tushuncha,
2. Vitaminlar klassifikatsiyasi
3. Tarkibida vitaminlar bo’lgan o’simliklar
4. Vitaminli o’simliklar vakillarining foydali xususiyatlari.
5. Na’matakning biologik xususiyatlari va ahamiyati.
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar

I. Kirish

Vitamin - so’zi lotincha bo’lib, vita - hayot, ya'ni hayot amini ma'noni anglatadi. Lеkin o’sha davrda vitaminlarni hammasini kimyoviy tarkibi noma'lum bo’lib, barcha vitaminlar tarkibida amin gruppasi bor dеb o’ylab shunday nom bеrilgan. Kеyinchalik vitaminlarni tuzilishi ma'lum bo’lgandan kеyin bu fikr noto’g’ri ekanligi ma'lum bo’lib qoldi, lеkin vitamin dеgan ibora saqlanib qoldi.
Vitaminlarsiz odam va hayvon organizmi uzoq vaqt yashay olmaydi, avitaminoz yoki gipovitaminoz kasalligida uchraydilar.
Vitaminlar odam yoki hayvon organizmida sintеz qilinmaydi, ular tashqaridan o’simlik mahsulotlari bilan birga istе'mol qilinadilar. Organizm uchun kam miqdorda talab qilinadigan vitaminlar fеrmеntlar molеkulasi tarkibiga kirib, to’qimalardagi modda almashinuvida ishtirok etadilar. Vitaminlardan A va D o’simliklarda - provitaminlar holida bo’lib, hayvon organizmiga o’tganidan so’ng o’z vitaminiga aylanadilar.
Respublikamizda chakanda kam o’rganilgan va ishlab chiqarishda deyarli foydalanilmayotgan o’simlik hisoblanadi. Buning sababi, uning ko’chatlarini o’stirish va sanoat plantatsiyalarida yetishtirish agrotexnikasini yo’qligidir. 
MDH mamlakatlarida, ayniqsa, Rossiyaning Oltoy o’lkasida chakandani plantatsiya usulda yetishtirish iqtisodiy samarali tadbir ekanligini ko’rsatmoqda. Hozirgi paytda chakandaning tabiiy butazorlari Zarafshon daryosi havzasida joylashgan. U 150 km uzunlikda bo’lib, 1000 gektardan ortiq maydonni egallaydi. Daryo havzasidagi ekologik sharoitlar turli-tumanligi, daryoning tog’, tog’oldi, tekislik qismlarida chakandaning genetik bioxilma-xilligini keltirib chiqargan. 
CHakanda ekologik plastik o’simlik sifatida daryo o’zanida yuzaga kelgan qumli-shag’alli orollarni birinchilar qatori o’zlashtiradi, yonlama ildizlari orqali yangi o’simliklarni yuzaga keltiradi va yangi maydonlarni tez egallab oladi. Tipik to’qay o’simligi sifatida qumli, shag’alli, qumoq allyuvial yotqiziqlarda, doimo namlik yetarli tuproqlarda o’sishga moslashgan. Ildizida tuproq havosidan azotni o’zlashtiruvchi tugunakli bakteriyalar mavjudligi (mikoriza) chakandani unumdorligi past tuproqlarda, qumli-shag’alli substratlarda ham bemalol o’sib, hosil berishini ta’minlaydi. 
Zarafshon daryosi havzasidagi chakandazorlar tadqiqi mevasi katta-kichikligi, rangi va biokimyoviy tarkibiga ko’ra, turlicha ekanligini ko’rsatdi. Asosan mayda mevali chakanda keng tarqalgan, ularning rezavor mevalari sharsimon-dumaloq, 5,7 mm diametrga ega. 100 dona mevasining og’irligi 9,5 grammga teng. Urug’i ham mayda: uzunligi 4–5, yo’g’onligi 2,5–3,5 mm, shakliga ko’ra, cho’zinchoq, ovalьsimon, jigar rangda. 1000 ta urug’ining og’irligi 7,7 grammga teng. 
Respublikamizdagi ushbu yagona chakandazorning genetik resurslarini o’rganish natijasida yirik mevali, kam tikanli, serhosil va olovrang mevali urug’chi butalardan 10 ta istiqbolli shakllar tanlab olindi. Tanlashda qizg’ish-olovrangli mevasi bor butalarga ko’proq e’tibor qaratildi, chunki qizg’ish rangli meva karotinoidlarga boy hisoblanadi. Tanlangan shakllar orasida Zarafshon–3 shakli (100 dona mevasining og’irligi 15,2 g), Qoradaryo–8 shakli (14,2 g), va Qoradaryo–9 shakli (14,8 g) yirik mevalari bilan ajralib turadi. 
CHakanda mevasi novdalarni butkul qoplab oladi, shingilida 10–28 tagacha rezavor mevalar shakllanadi. Ushbu shakllardan kelgusida selektsiya maqsadlarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. CHakandani dorivor va mevali o’simlik sifatida ko’paytirishda onalik butadan qimmatli xo’jalik-biologik belgilariga ko’ra, farq qilmaydigan genetik bir xil ko’chatlar yetishtirish, faqatgina vegetativ usul orqali amalga oshiriladi. Buning uchun 25–30 sm uzunlikdagi yog’ochlashgan novda qalamchalari bahorda o’simlik uyg’onmasdan, fevralning 20–25 kunlarida tayyorlanadi va oldindan tayyorlangan egatlarga ekiladi va tez-tez sug’oriladi. O’z ildiziga ega ko’chatlar 1 yilda standart ko’chatlar holatiga keladi.