Умумий формуласи ёки бўлаган органик бирикмалар оддий эфирлар дейилади

Оддий эфирлар.

Умумий формуласи ёки бўлаган органик бирикмалар оддий эфирлар дейилади.

Диметил эфир	CH3 – O – CH3
Метилэтил эфир	CH3 – O – C2H5
Метилпропил эфир	CH3 – O – C3H7
Метилизопропил эфир	CH3 – O – CH(CH3) – CH3
Диэтил эфир	C2H5 – O – C2H5
Этилпропил эфир	C2H5 – O – C3H7
Этилизпропил эфир	C2H5 – O – CH(CH3) – CH3
Дипропил эфир	C3H7 – O – C3H7
Диизопропил эфир	CH3 – CH(CH3) – O – CH(CH3) – CH3

Олиниши.

1) Спирталар ўзаро реакцияга киришганда ҳосил бўлади.

CH₃OH + HOC₂H₅ CH₃ – O – C₂H₅ + H₂O
C₂H₅OH + HOC₂H₅ C₂H₅ – O – C₂H₅ + H₂O
2) Спиртларни натрийли бирикмасига тўйинган углеводородларни моногалогенли ҳосиласи таъсир эттириб олинади.
CH₃J + Na – OC₂H₅ NaJ + CH₃ – O – C₂H₅
Кимёвий хоссаси.

1) Оддий эфирлар сульфат кислотабилан реакцияга киришади.

C₂H₅-O-C₂H₅ + H₂SO₄ C₂H₅O-SO₂-OC₂H₅ + H₂O
2) Оддий эфирлар водород галогенидлари билан реакцияга киришади.
C₂H₅-O-C₂H₅ + HJ C₂H₅OH + C₂H₅J
3) Тўйинмаган оддий эфирларни гидролизланиши.
C₂H₅-O-CH=CH₂ + H₂O CH₃OH + CH₃COH


ODDIY EFIRLAR VA MINERAL KISLOTALARNING
MURAKKAB EFIRLARI

Oddiy efirlani spirtlar molekulasidagi gidroksil gruppa vodorodini uglevodorod radikaliga almashinishidan hosil bo’lgan moddalar deb qarash mumkin. Oddiy efirlarda 2 ta bir valentli uglevodorod radikali kislorod atomi bilan bog’langan. Oddiy efirlarning umumiy formulasi R – O – R yoki R – O – R¹. Ikkita bir xil uglevodorod radikalini tutgan oddiy efirlar simmetrik, ikki xil uglevodorod radikalini tutgan oddiy efrilar esa aralash oddiy efirlar deyiladi.

Nomenklatura va izomeriyasi. Ratsional nomenklaturaga ko’ra oddiy efirlarning nomlari uglevododr radikallari nomiga efir so’zini qo’shish orqali hosil qilinadi. Sistematik nomenklaturaga binoan oddiy efir, ya’ni R¹ – O - Rⁿ ni nomlash uchun R¹ – O radikalining nomiga Rⁿ radikalga tegishli bo’lgan uglevodorodning nomi qo’shib aytiladi:
CH₃ - O – CH₃ - dimetil efir (metal efir) (P)metoksimetan (C)
CH₃ - O – CH₂ - CH₃ - metiletil efir (P), metoksimetan(C)
CH₃ - CH₂ - O – CH₂ - CH₃ - dietil efir yoki etil efir (P) etoksietan
CH₃ - CH₂ - O – CH - CH₃ - etilizopropil efir (P) 2-etoksipropan (C)
│
CH₃
Oddiy efirlarda izomeriyaning ikki turi, ya’ni uglerod zanjirining izomeriyasi va metameriya uchraydi. Empirik formulalari bir xil bo’lib, bir-biridan kislorod atomining molekuladagi holati bilan farq qiladigan izomer efirlarga metamerlar deyiladi. Masalan, C₅H₁₂O tarkibli oddiy efir quyidagi metamerlar holatida uchrashi mumkin:
CH₃ ─O─ CH₂─CH₂─CH₂─CH₃ CH₃ ─ CH₂ ─O─ CH₂─CH₂ ─CH₃
Metilbutil efir etilpropil efir
CH₃ - CH₂ – O – CH - CH₃
│
CH₃
Etilizopropil efir


Olinish usullari. 1. Natriy alkogolyatni galoid alkillar bilan alkillash (Vilyamson usuli):
R─O^─Na⁺ + J─R^/ →R─O─R^/ +Na⁺ J^─
Vilyamson reaksiyasi simmetrik va aralash oddiy efirlarni laboratoriyada olish usulidir.
2. Spirtlarni suvni tortib oluvchi moddalar – konsentrlangan sulfat kislota va
Al₂O₃ ishtirokida qizdirish bilan dietilefir olinadi, masalan, etil spirt biln konsetrlangan sulfat kislota aralashmasi 140⁰C gacha qizdirilsa dietilefir hosil bo’ladi. Bu reaksiya ikki bosqichda boradi. Dastlab etilsulfat kislota hosil bo’ladi.So’ngra u ortiqcha spirt bilan reaksiyaga kirishib, dietil efir hosil qiladi va sulfat kislota ajralib chiqadi:
C₂H₅OH + HOSO₂ OH→C₂H₅OSO₂OH + H₂O etilsulfat kislota
C₂H₅OSO₂OH + C₂H₅OH → C₂H₅ – O – C₂H₅+ H₂SO₄
Vilyamson hosil bo’lgan etilsulfat kislotaga boshqa xil spirtlarni qo’shib, aralash oddiy efirlar olishga ham muvaffaq bo’ldi:
C₂H₅OSO₂OH + CH₃OH → C₂H₅─O─CH₃ + H₂SO₄
Spirtlarni degidratlab oddiy efirlar olish reaksiyalari nukleofil o’rin olish reaksiyalari bo’lib, bunda protonlangan spirt substrat, spirtning ikkinchi molekulasi esa nukleofil reagent hisoblanadi. Agar protonlangan spirt suv molekulasini spirtning ikkinchi molekulasi hujumidan oldin yo’qotsa reaksiya S_N2 mexanizm bo’yicha boradi. Ikkilamchi va uchlamchi spirtlar ko’pincha S_N1 birlamchi spirtlar esa S_N2 mexanizm bo’yicha reaksiyaga kirishadi:
ROH +H⁺ ↔ R⁺OH₂ Protonlangan spirt
Sanoatda oddiy efirlar spirt bug’larini 250 – 300⁰C gacha qizdirilgan degidratlovchi katalizator (Al₂O₃) ustidan o’tkazish orqali olinadi, masalan:
C₂H₅OH+ HO─ C₂H₅→ C₂H₅─O─ C₂H₅+H₂O