|
T. O‘. Salimov,
F. E. Sultonov
JAHON TARIXI
(milodiy V asr oxiridan — XV asr oxirigacha)
Qayta ishlangan va to ‘ldirilgan 3-nashri
O ‘zbekiston Respublikasi Xalq t a ’limi
vazirligi um um iy o ‘rta t a ’lim maktablarining
7-sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti
Toshkent — 2017
M a s ’ul mu h a r r i r :
F. S. Hasanov
— tarix fanlari nomzodi.
Q. K. Rajabov
R. R. Nazarov
A. T. Zamonov
Sh. Safarova
U. Haydarov
Z. Jumanova
T a q r i z c h i l a r :
tarix fanlari doktori, professor;
falsafa fanlari nomzodi;
O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha
muvofiqlashtiruvchi metodik markaz bo‘lim
boshlig‘i;
RTM bosh metodisti;
Buxoro viloyati Buxoro tumani 13-IDUM
internati oliy toifali tarix fani o‘qituvchisi;
Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi
162-maktab tarix fani o‘qituvchisi.
Shartli belgilar:
Щ >
Eslang va yodda tuting!
[
9
!
Bularni takrorlab boring!
Г w
О У lab ко ‘rib, xulosa chiqaring.
Mustaqii ish.
? !
Savol va topshiriqlar.
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari
hisobidan chop etildi.
© Salimov T. O‘. va boshqa., 2009, 2017.
ISBN 978-9943-07-501-6
© «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti, 2009, 2017.
3
MUALLIFLARDAN
Aziz o ‘quvchilar!
Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o ‘rgan-
dingiz. Qadimgi davrda odam lar qanday yashagani, Q a
dimgi Sharq, Y unoniston va R im davlatlarining ravnaqi
va inqirozlari haqida bilib oldingiz.
7-sinfda esa o ‘rta asrlar davri tarixini o ‘qib-o‘rganasiz.
Bu davr ja h o n tarixining m ilodiy V asr oxiridan — XV
asrning oxirigacha b o ‘lgan davrini, y a’ni qadimgi zam on
bilan yangi zam on o ‘rtasidagi 10 asrni qamraydi.
Italiyalik m a’rifatparvar olim lar insoniyat tarixini «qa
dim gi tarix», «o‘rta tarix» va «yangi tarix»larga b o ‘lib
o ‘rganishni taklif etishgan. «O‘rta tarix» deganda, avvalo,
o ‘rta asrlar tarixi tushuniladi.
O ‘rta asrlar tarixini o ‘rganish davomida turli xalqlarning
kundalik hayoti, xo ‘jalik faoliyatlari, iqtisodiy va siyosiy
taraq q iy o tin i kuzatasiz va bizgacha saqlanib kelayotgan
m ashhur m e ’m orchilik obidalari: saroy, m adrasa, masjid
va ibodatxonalar haqida tasavvurga ega b o ‘lasiz; Vatanimiz
va jahonning m ashhur olimlari faoliyati bilan tanishasiz.
Darslik ikki b o ‘lim va boblarga, har bir bob esa mav-
zularga b o ‘lingan. B erilgan m a ’lum otlarning o ‘zlashtiri-
lishini yengillashtirish m aqsadida har bir mavzu so‘ngida
nazorat savollari va topshiriqlar berilgan. U larning aksari-
yati mustaqil fikrlash, m antiqiy xulosalar chiqarish singari
qobiliyatlaringizni o ‘stirishga yordam beradi. Topshiriqlar
n azariy b ilim va am aliy m a la k a la rn i o sh irib b o rish g a
y o ‘naltirilgan. Bular orasida soddalari bilan birga, Sizdan
diqqat va fikr-m ulohaza talab qiladigan m urakkabroqlari
ham bor. Darslikdagi tu sh u n ch a va sanalar bilan birga,
zarur paytlarda lug‘at, xronologik jadval, xarita va boshqa
yordam chi vositalardan foydalanish tavsiya etiladi.
U shbu darslikni yaratishda so ‘nggi yillarda n ash r qi-
lingan adabiyotlardan foydalanildi. Darslik rangli rasmlar,
chizm alar, atam alar izohlari, sinf va uy vazifalari bilan
to ‘ldirilgan.
4
KIRISH
M a’lumki, o ‘rta asrlar tarixi qadimgi va yangi zam on
o ‘rtasida o ‘tgan b u tu n boshli o ‘n asrni, y a’ni m ilodiy V
asrning so ‘nggi qism idan to XV asrning so ‘ngiga qadar
davom etgan ju d a ulkan va qiziqarli davrni qamrab ola-
di. U nda feodal jam iyatning qanday vujudga kelgani, qay
tariq a rivoj to p g an i, xalq om m asi qanday yashagani va
m eh n at qilgani, u lar o ‘z ozodliklari u c h u n olib borgan
urushlarda o‘z mustaqilliklarini qanday himoya qilganliklari
haqida hikoya qilinadi.
O ‘rta asrlar jamiyati haqida. O ‘rta asrlar kishilik jam i-
yati Y evropada feodal, O siyoda esa yer egaligi jam iyati
deb ataladi.
«Feodal» atam asi lo tin c h a «feod» so ‘z id a n olingan.
M a’lum xizmat evaziga qirol tom onidan berilgan va meros
b o ‘lib qoladigan yer-mulkka feod deyilgan. Feod egasi esa
feodal deb aytilgan. Feodal jamiyati yer egaligiga asoslan-
gan jamiyatdir.
Y evropada yer-m ulk egasi feodal deb atalgan. Feodal
o ‘z yenning bir qismini dehqonlarga chek yer qilib b o ‘lib
bergan. Buning evaziga dehqonlar feodalning yerlarini ish-
lab berganlar. D ehqonlar o ‘zlariga berilgan chek yerlarida
yetishtirgan hosildan m a’lum qismini feodalga soliq sifatida
to ‘laganlar.
F eodal davri turli xalqlarda turlicha vaqtlarda tashkil
topgan. Masalan, G ‘arbiy Yevropada V asr oxirlarida zaif-
lashgan G ‘arbiy R im imperiyasi 476-yilda «varvarlar»ning
q aq sh atq ich zarb asid an q u laganidan so ‘ng feodal davri
vujudga kelgan.
Turli m am lakatlarda feodal davri hukm surgan davrlar
ham turlicha b o ‘lgan.
Osiyoda yer egaligi jamiyati. Osiyoda (xususan, Vatani-
miz hududida ham ) yer egaligi Yevropadagidan farq qil-
gan. Osiyoda davlat hukmdori yerning oliy egasi hisoblan-
gan. Y er m aydonlarining m a ’lum qism i bevosita davlat
5
m ulki b o ‘lgan. D avlat hukm dorlari va k atta yer egalari
yerlarini dehqonlarga ishlash uchun ijaraga b o ‘lib bergan-
lar. Ijarachilar o ‘sha yerlarda yetishtirgan hosilning belgilab
qo ‘yilgan m a’lum bir qismini yer egalariga topshirganlar.
Osiyoda Yevropadagidek yer egasining yerini ishlab berish
majburiyati b o ‘lmagan.
Yevropada yog‘ingarchilik ko‘p b o ‘lganligi uchun deh-
q o n c h ilik rivojlangan. O siyoda esa b u n d a y im k o n iy a t
b o ‘lm agan, yog‘in g arch ilik tanqisligi sababli yerlarning
n am lik m iq d o ri a n ch a p ast b o ‘lgan. B unday sh aro itd a
sun’iy sug‘orishga ehtiyoj tug‘ilgani tabiiy.
Shu boisdan ham Osiyoda yer egalari u ch u n yerlari-
ning
hamm asini dehqonlarga ijaraga b o ‘lib berish foydali
b o ‘lgan. N egaki bu bilan sug‘orish inshootlarini doim iy
tozalab turish majburiyati ham dehqonlar zimmasiga yuk-
langan.
Osiyo va Afrika m am lakatlarida o ‘tro q dehqon ham -
da ko ‘chm anchi qabilalar, xalqlar orasidagi m unosabatlar
m uhim o ‘rin tutgan. Sababi, ushbu m am lakatlarda ko‘ch-
m an ch i ch o rv ach ilik x o ‘jaligi asrlar davom ida saqlanib
kelgan. Agar dehqonlar bilan chorvadorlar o ‘rtasida ayir-
boshlash b o ‘lsa, jam iyat yuksalgan.
Lekin k o ‘chm anchilar bosqini va talonchiliklari sun’iy
sug‘orish inshootlarining vayron etilishi, k o ‘plab aholin-
ing qirilishi va asirlikka olib ketilishi bilan tugagan. Xu-
susan, k o ‘p oylik q am aldan so ‘ng U rg an ch n i egallagan
m o ‘g ‘ullarning h ar b ir askariga 24 n afardan asir t o ‘g ‘ri
kelgan.
O ‘rta asrlar tarixini davrlashtirish. O ‘rta asrlar tarixi
ikki yirik davrga b o ‘linadi:
1. Milodiy V asr oxiridan — XI asr o ‘rtalariga qadar:
• yangi feodal jam iyatga o ‘tish;
• yer egaligi yangi turlari (yirik yer egalari — feodallar,
qaram dehqonlar toifalari)ning shakllanishi;
• G ‘arbiy Y evropada yangi diniy ta ’lim ot — xristianlik-
ning keng tarqalishi;
• Sharqda islom dinining vujudga kelishi va tarqalishi;
• yirik feodal davlatlarning paydo b o ‘lishi.
6
2. XI asrning o ‘rtalaridan — XV asr oxiriga qadar:
• yer egaligi ishlab chiqarish munosabatlarining yuksalishi;
• o ‘z - o ‘zini t a ’m inlovchi — n atu ral x o ‘jalik d an , bozor
uchun m ahsulot yetishtiruvchi xo‘jalikka o ‘tilishi;
• o ‘rta asrlarda shaharlarning va hunarm andchilik sexlari-
ning taraqqiyoti;
• savdoning yuksalishi: xalqaro savdo, bozor, yarmarka va
birjalar;
• Yevropa shaharlarining senyorlar hukm ronligidan ozod
b o ‘lish uchun kurashi;
• erkin shaharlar, shahar, respublikalar va yirik m arkaz-
lashgan davlatlarning shakllanishi;
• markaziy hokimiyat obro‘-e ’tiborining o ‘sib borishi;
• toifaviy hokimiyat organlari (parlament, G eneral shtat-
lar)ning shakllanishi;
• xristian cherkovi va salib yurishlari;
• Yevropa, Osiyo, Afrika va Amerika xalqlari tarixi;
• dunyo xalqlarining ilm -fani va madaniyati.
O ‘rta asrlar tarixi manbalari. O ‘rta asrlar tarixiga oid
m anbalar ikki asosiy turga b o ‘linadi:
1. Yozma manbalar:
• tarixiy yilnomalar;
• soliq, jarim a, sud, oldi-sotdi, qarz majburiyatlari bilan
bog‘liq rasmiy hujjatlar;
• im p erato r, qirol va su lto n larn in g farm o n lari, farm o-
yishlari.
• O‘rta asrlarda dastlab barcha hujjat va kitoblar xattotlar
tom onidan bitilgan. XI asrda Xitoyda, XV asr o ‘rtala-
rida Yevropada kitob bosish dastgohlarining yaratilishi
natijasida yozm a m anbalar soni keskin ko‘payadi.
2. M oddiy manbalar:
• badiiy-tasviriy asarlar: haykallar, suratlar, amaliy san’at
namunalari;
• tarixiy muzeylardagi m ehnat va jang qurollari;
• turli tanga-chaqalar;
• kiyim -kechak va taqinchoqlar;
• uy-joylar va jihozlar;
• saroylar, qasrlar, ibodatxonalar.
7
Do'stlaringiz bilan baham: | 
