Sirojiddin Rahmatullayev Grammatika

Sirojiddin Rahmatullayev Grammatika
Grammatika grekchadan tarjima qilinganda “harf o’qish va yozish san’ati”, “harf” ma’nolarini anglatib, tilning morfologik va sintaktik qurilishini o’rganadigan tilshunoslik bo’limidir.
Grammatika ikki qismdan iborat:
I.Morfologiya. II.Sintaksis.
I.Morfologiya.
Morfologiya so’zi lotincha morfe-shakl (so’z shakllari), logos-ta’limot ma’nolarini anglatib, turkumlangan so’zlarning tashqi shakiliy ko’rinishi hamda tarkibiy ko’rinishlarini o’rganuvchi tilshunoslikning eng yirik bo’limi sanaladi . Unda morfologiyaning eng yirik so’z turkumlari va hajmi kattaroq so’z tarkibi - morfema bo’limi o’rganiladi.
So’z- deb ataluvchi grammatik butunlikni til fanining 2 bo’limi tekshiradi.

1. 
   So’zning ichki ma’noviy xususiyatlarini leksikologiya o’rganadi. Masalan: Olmalar (Baxmal city) so’zining ichki ma’noviy (inson ongida shu so’z haqida gavdalanadigan birinchi tushuncha) xususiyatiga quyidagilar kiradi. Uning meva ekanligi, dumaloq shaklda, rangi, mazasi tushuniladi.
   

2. 
   So’zning tashqi shaklini, turkumini, ko’plikda yoki birlikda ekanligi, qaysi kelishikdaligini o’rganadigan tilshunoslik bo’limi morfologiyadir va o’ziga xos quyidagi 3 xil grammatik tushunchani ifodalaydi.
   

1.Predmetlik - tushunchasi quyidagicha aniqlanadi. Ko’zimiz ko’rgan barcha narsa-buyum predmet sanaladi. Qulog’imizga eshitilib, tasavvurimizda tasvir hosil qilgan tushunchalar ham predmetdir. Hidni sezish, ta’mni aniqlash orqali ham predmet aniqlanadi. (Barcha predmetlar ot so’z turkumidir)
2. Belgi - quyidagi tushunchalarni anglatadi:
a) predmet belgisi - qizil, baland ( sifat turkumidir)
b) miqdor belgisi - uch o’quvchi, ikkita tanga (son so’z turkumidir)
c) ish-harakat belgisi ravish orqali ifodalanadi - tez, asta, yayov (ravish turkumidir)
3. Ish-harakat va holat
Ish-harakat bu insonning o’z ixtiyori bilan bajarilgan xatti-harakatlar bo’lib, holat esa ichki kechinmalari-miz bilan bog’liq o’z ixtiyorimizdan tashqari yuz beruvchi ko’rinishda sodir bo’ladi.