Sirojiddin Rahmatullayev Grammatika

Kim? so’rog’i shaxsni bildiruvchi so’zlarga savol berilib, shaxs otlari va nomlarini hosil qilinadi. Masalan: ota, ona, ustoz, murabbiy, shogird, olim, hakim.
Nima? so’rog’i narsa-buyumni bildiruvchi so’zlarga berilib, narsa-buyum otlari va nomlarini hosil qilinadi.Masalan: kitob, ruchka, qalam, koptok, parta,
Qayer? so’rog’i esa joy nomini bildiruvchi so’zlarga berilib, joy nomlarini hosil qilinadi. Masalan: Viloyat, davlat, shahar, O’zbekiston, Qashqadaryo, Toshkent, Dubay
Otlar ma’no jihatidan 2 turga ajratiladi:1. Atoqli otlar 2. Turdosh otlar
Turdosh otlar:
Bir turdagi shaxs, narsa, o‘rin-joy, faoliyat-jarayon nomlarini bildiruvchi otlar turdosh otlar sanaladi. Masalan: kitob, daftar, ota, aka, ustoz, murabbiy, shogird, uy, ruchka, tanga, non…
Quyidagi turlarga bo’linadi.


1.Shaxs otlari.
Shaxs otlari «kim?» so‘roq‘iga javob bo‘lib, shaxslarni yoshiga, yashash joyiga, mansab-unvoniga, kasb-koriga, ijtimoiy holatiga, qarindoshlik darajasiga, nasl-nasabiga ko‘ra nomlab keladi.
→ shaxsning unvon va mansabiga ko’ra turdosh otlar: kapitan, prezident, direktor, rais, hokim…
→ shaxsning nasl-nasabiga ko’ra turdosh otlar: eshon, xo’ja, to’ra, bek, sayid, eshon…
→ qarindoshlik otlari: amaki,ota, bobo, xola, tog’a, aka, jiyan, singil…
→ shaxsning yosh jihatlariga ko’ra: go’dak, o’smir, chol, kampir, yigit, qiz…
→ Kishilarnngi kasbiga ko’ra : o’qituvchi, uchuvchi, ustoz, muallim, zargar, miskar, ijodkor…
→ Ijtimoiy holatiga ko’ra: Shahzoda, malika, shoh, gado…
Shaxs oti yasovchi qo’shimchalar:
1.-chi; suvchi 2.-xon; kitobxon 3.-kor; paxtakor
4.-shunos; tilshunos 5.-kash; aravakash 6.-dosh; sinfdosh
7.-do’z; etikdo’z 8.-dor; hukmdor, mulkdor 9.-gar; zargar
10. -kar; miskar 11. –go’y; duogo’y 12.-soz; soatsoz
13. –paz; oshpaz 14. -xo’r; merozxo’r 15. – furush; chitfurush
Eslatma;
-vchi qo‘shimchasi i unlisi bilan tugagan fe’llarga qo‘shilganda, -i unlisi -u shaklida, -a bilan tugagan fe’l-larga qo‘shilganda, -a unlisi -o shaklida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Undosh bilan tugagan fe’llarga -uvchi shaklida qo‘shiladi: Masalan; quruvchi, suzuvchi, boshlovchi, o’quvchi…
-lik qo‘shimchasi o‘rin-joy bildiruvchi turdosh va atoqli otlarga qo‘shilib, shaxsning shu hududga mansub-ligini bildiradi. Atoqli otlarga qo‘shilgan -lik qo‘shimchasi atoqli otni turdosh otga aylantiradi va kichik harf bilan yoziladi: Masalan: samarqandlik, shaharlik.
Tahlil qiling.
1. Shayxontohurda baqqollar, sartaroshlar, zargarlar juda serob.
2. Aravakash mo‘mingina, muloyim, kamgap kishi.
3. Taqachilar tinmaydi. Ish ko‘p.
4. Uloqchilargina emas, hatto otlar ham bu tortishuvning zavqini anglagandek, shavq bilan chopadi.
5. Jazirama oftob. Baqqollar, nosvoychilar, samovarchilar issiqdan garang.
2.Narsa otlari.
«Nima?» so‘rog‘iga javob bo‘lib, jonli va jonsiz narsalarni bildirgan otlarga narsa otlari deyiladi.
Masalan: O‘roq, taroq, tugma, suzma, qirg‘ich, suzgich, guldon, elak, supurgi, achitqi, qurilma, Ochqich, qo‘lyozma, quymoq, suvdon, kiyim, o‘chirg‘ich, yelpg‘ich, o‘roq, taroq, tutatqi, bezak, qisqich, to‘plam.
Narsa oti yasovchi qo’shimchalar:
1. - gich (-qich, -kich, -g‘ich) ; ilgich, ko’rsatkich, ochqich, chizg’ich 2. –k; bezak
3. -gi (-qi, -ki, -g‘i) ; supurgi, tepki, tomizg’i, sanchqi 4.-q ; so’roq
5.-oq; o’roq 6.-ma; tortma 7.-don; guldon
8. -(i)ndi ; cho’kindi
Eslatma:
-q qo‘shimchasi -a unlisi bilan tugagan fe’llarga qo‘shilganda, -a unlisi -o shaklida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi: Masalan: bo‘ya+q = bo‘yoq kabi.
Tahlil qiling:
1.Opasi savatda olma, behi, anor, nashvati olib kirib, dasturxon tuzashga tushdi. Ukasining so‘rog‘ini kutmay, oiladagi yangiliklardan gapira boshladi...
2. Mashinada kichkina sovutgich ham bor edi.
3. Oqqirov kasalligini yuzaga keltiruvchi organizmlar g‘o‘za barglariga uya quradi, tuproqda, o‘simlik chirindilari orasida qishlaydi...
3.O’rin joy otlari.
«Qayer?» so‘rog‘iga javob bo‘lib, o‘rin-joy ma’nosini bildiruvñhi otlar o‘rin-joy otlari sanaladi. Bunday otlar o‘rin-joy ma’nosi bilan birga narsalik ma’nosini ham bildiradi, shuning uñhun «qayer?» so‘rog‘i bilan birga «nima?» so‘rog‘ini olishi ham mumkin.