Shajarayi turk

“shajarayi turk” asaridagi etnonimlar tadqiqiga doir
Sirojiddin Mamadaliyev
Farg’ona davlat universiteti filologiya fakulteti 1-kurs magistranti
Tilshunoslikning onomastika bo‘limiga oid bo‘lgan etnonimlar tarix taqozosi bilan vujudga kelgan. Bunday etnik birliklar o‘zida ma’lum bir axborot tashiydi. Ular qadimiy so‘zlar bo‘lgani uchun xalqlarning etnogenezini, turmush tarzi, tili va diniga oid ko‘pgina ma’lumotlarni mujassam etadi, shuning uchun ham etnonimlarni chuqur tadqiq etish muhim ilmiy ahamiyatga ega. Etnonim so‘zi yunoncha bo‘lib, ethnos – xalq +onuma – atoqli ot so‘zlaridan tashkil topgan. Har qanday etnos (urug’, qabila, elat, xalq, millat va boshqalar) ning nomi bir tilda mavjud etnonimlar majmuyi, yig’indisi, ro‘yxati etnonimiya, nomshunoslikning, shuningdek, tarix, etnografiya fanlarining etnonimlarni tadqiq qiluvchi sohasi esa etnonimika deb yuritiladi. [1, 95].
Har bir millat, xalq nomining o‘ziga xos ma’nosi, nomlanish sabablari bo‘ladi. O‘zbek xalqi elat bo‘lib, ma’lum tarixiy davrda, ma’lum hududda, mahalliy etnoslar asosida, turli davrlarda kelib qo‘shilgan etnik komponentlarning aralashib borishi natijasida yanada shakllanib, rivojlanib borgan. O‘zbek xalqining ajdodlari ham elat bo‘lib, Movarounnahr, Xorazm hamda ularga tutash hududlarda shakllanib borgan.
Har bir millat milliy tilining o‘ziga xos xusususiyatlarini aks ettirgan muhim tarixiy manbalari mavjud bo‘ladi. Xususan, Abulg’ozi Bahodirxonning “Shajarayi turk” asari o‘zbek xalqi tarixi, urug‘lari va elatlarining o‘ziga xos etimologiyasini ochib beruvchi qimmatli material hisoblanadi. Ushbu asarda uchraydigan etnonimlar lug’aviy tarkibiga ko‘ra ikki xil:
1. Yakka holda uchraydigan etnonimlar: mang’it, qatag’an, chiychut, qiyot, turk, o‘zbek, qozoq.
2. Tarkibida izohli so‘zlar bo‘lgan etnonimlar. Bunda etnonim urug’, el, xalq so‘zlari bilan birgalikda keladi: ildurkin urug’i, budat urug’i, ungut eli, uyg’ur eli, tatar xalqi, jaloyir xalqi. [2, 13]. Quyida ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz.
Arlot eli (hozirda Olot) – arlot so‘zi “otaning sevar o‘g‘li” ma’nosida talqin etilgan. Arlat bir kishining oti turur. Ani otasi ko‘p sevar edi. Aning uchun Arlat tedilar. Barcha Arlat eli aning nasli turur [3, 40].
Avshar eli – qadimiy urug‘lardan biri bo‘lib, arab geograflari Buxoro yaqinida Avshar degan qishloqni tilga oladilar. Abulg‘ozi Bahodirxon avshar so‘zini “ishini ildam ishlamoqchi” deb izohlaydi. [4, 88].