Sachratqi o'simligining dorivorlik xusiyatlari va xalq tabobatidagi o'rni

Sachratqi o'simligining dorivorlik xusiyatlari va xalq tabobatidagi o'rni.

Turdaliyev Avazbek Turdaliyevich .

Farg'ona davlat universiteti Biologiya fanlari doktori dotsent

[e-mail] [phone]

Bozorboyev Shohruxbek Abduvoxid o’g’li.

Farg'ona davlat universiteti 3-bosqich talabasi.

[e-mail] [phone]
Annotatsiya. Ushbu maqolada sachratqi "Cichorium intybus L."o'simligining botanik tavsifi, sistematikasi, morfologiyasi, ahamiyati, kimyoviy tarkibi, meditsina va xalq tabobatida qo'llanilishi hamda dorivorlik xususiyatlari to'g'risida ma'lumotlar berilgan.

Kalit so'zlar. Sachratqi, murakkabguldoshlar, dizenteriya, inulin, savatchasimon to'pgul, o'q oldiz, sachrama toshmalar.

Sachratqi, oddiy sachratqi (Cichorium intybus L.) — murakkabguldoshlarga mansub koʻp yillik begona oʻt. Poyasi shoxlanadi, serbarg , bri 30—130 sm, pastki kismi oq tukli. Barglari ketma-ket joylashgan. Gullari havorang , barg qoʻltiqlarida kalta gulbandda tup-tup boʻlib, poya uchida esa yakka savatchasimon toʻpgulga yigʻilgan. Ildizi oʻq ildiz, tuproqqa 1,5 m chuqurgacha kiradi. Sachratqi ildizida 20% gacha inulin bor (Yevropa mamlakatlarida dorivor ekin sifatida ekiladi). Mart—may oylarida oʻsa boshlaydi, iyuldan—oktabrgacha gullaydi va mevalaydi. Urugʻidan koʻpayadi. Asosan, sugʻoriladigan ekinlar orasida (bedazorlarda juda koʻp) uchraydi. Shuningdek, vohalardagi ekinlar orasida,tashlandiq yerlar, yoʻl, dala, ariq yoqalari, bogʻlarda oʻsadi.Xalq tabobatida quritilgan ildizi dizenteriya kasalligini va yallig'lanish jarayonlarini davolashda,ildizidan tayyorlangan qaymatma esa ishtaxa ochuvchi xamda ovqat hazm qilishni yaxshilashda ishlatiladi. Oftob urganda va sachrama toshmalarni davolashda poyasi qaynatmasi va kulidan foydalaniladi.

Uning ildizi, barglari va gullagan paytida poyasidan tayyorlangan dorilar oshqozon ichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Mevasi esa isitma ko'aytilganda haroratni pasaytiradi. Sachratqi kulini qaymoqqa qorib, suvchechak, turli yaralar va boshqa teri kasallliklariga surtiladi.

Keyingi vaqtlarda sachratqi gulidan tayyorlangan damlama markaziy asab tizimini tinchlantiruvchi va yurak faoliyatini yaxshilovchi xususiyatga ega. Yer ustki qismidan tayyorlangan qaynatma esa ich ketishini va qon oqishini to'xtatuvchi ta'sirga ega ekanligi tajribada aniqlangan. Ayrim davlatlarda uning ildizidan qaxva tayyorlashda ishlatiladi.

Sachratqidan dori tayyorlash va ishlatish usullari.

1. Mayda to'g'ralgan sachratqi o'tidan 2 choy qoshiq miqdorda olib, ustiga 2 satakan qaynoq suv quyiladi va 10 daqiqa qaynatiladi, soviganidan keyin suzib olinadi. Bu qaynatmani yarim stakandan kuniga 3 mahal ichish uchun buyuriladi.

2. Sachratqi o'tidan 1 choy qoshiq olib, ustiga 1 stakan qaynoq suv quyib,sovigunicha damlab qo'yilar, keyin suzib olib, ovqatdan oldin yarim stakandan kuniga 3 mahalichish ichiladi.

3. Sachratqi o'tining qaynatma yoki damlamasiga dokani ho'llab, chipqon yoki yiringli yaralar ustiga qo'yiladi. Buning uchun uning 2 stakan qaynoq suviga 3-4 qoshiq sachratqi o'ti olinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   O'zbekistonda o'sadigan shifobaxsh o'simliklarning etimologik zamonaviy enskopediyasi A. Usmonxodjayev, E. I. Basitxonova.O'. P. Pratov, A. Jabborov
   
2. 
   O’. Pratov, A. S. To’xtayev, F. O’. Azimova, I. Z. Saparboyev, M. T. Umaraliyeva. Biologiya, darslik / T.: “O’zbekiston” NMUI. 2017.