Режа: Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтишнинг дастлабки давридаги иқтисодий ҳаёт

7-Мавзу: Иқтисодий ислоҳотлар, хусусий мулкчиликнинг шаклланиши. Ўзбекистонда бозор муносабатларининг ривожланиши
Режа:
1. Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтишнинг дастлабки давридаги иқтисодий ҳаёт.
2. Иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар. Бозор инфратузилма-сининг шакллантириш.
3. Қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотлар, уларнинг вазифалари ва асосий йўналишлари.
4. Молия ва банк тизими.


1. Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтишнинг дастлабки давридаги иқтисодий ҳаёт.

Мустақилликнинг дастлабки йилларида бошланган бозор муносабатларига тадрижий, эволюцион йўл билан ўтиш билан боғлиқ одимлар одамларни энг оғир иқтисодий ва ижтимоий инқирозлардан қутқаришга ёрдам берди.

Мамлакатимиз Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти И.А.Каримов томонидан ишлаб чиқилган беш тамойилга асосланган узоқ муддатли ривожланиш стратегиясини танлади ва шунга мувофиқ ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш йўлига ўтди.
Биринчи Президентимиз Ислом Каримов томонидан ишлаб чиқилган ва дунёнинг энг йирик мутахассислари ва давлат арбоблари томонидан маъқулланган, бозор муносабатларига асосланган демократик жамият барпо этишнинг асосий принциплари қисқа вақт ичида ўзининг ҳаётийлигини кўрсатди.
Бозор муносабатларига асосланган мазкур тамойилларнинг мазмун- моҳияти қуйидагича:

• 
  иқтисодиёт сиёсатдан устун бўлиши керак;
  
• 
  қийин ўтиш даврида давлат асосий ислоҳотчи бўлиши керак;
  
• 
  барча янгиланиш ва тараққиёт жараёни қонуний асосга асосланган бўлиши керак;
  
• 
  кучли ижтимоий ҳимоя бўлиши керак;
  
• 
  бозор муносабатларига ўтиш босқичма-босқич амалга оширилиши керак.
  

Ушбу тамойиллар асосидаги иқтисодий ислоҳотлар стратегиясининг энг муҳим вазифалари, яъни, ижтимоий-иқтисодий ўзгаришларнинг якуний мақсади - маъмурий-тартибот тизимига асосланган, марказлашган иқтисодиётдан бозор муносабатларига, жамиятнинг бир сифат ҳолатидан иккинчисига ўтишига қаратилган.
Кўрилган чоралар ишлаб чиқаришнинг пасайишини тўхтатиш, республика бюджетини барқарорлаштириш ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизимини яратишга, қаттиқ давлат назорати остида чуқур бозор ислоҳотларининг изчил амалга оширилиши ёш давлат учун ўта муҳим бўлган барқарорликни сақлаш ва мустаҳкамлашга имкон берди.
Ушбу моделнинг жорий этилиши макроиқтисодий барқарорликни, молия-банк секторининг барқарор ишлашини ва валюта жамғармаларининг ўсишини таъминлади, инқирозга қарши ишончли тўсиқ ва хавфсизликнинг етарли чегарасини яратди, уни чайқовчилик капитали таъсиридан ва жаҳон молия ва фонд бозорларида назоратнинг йўқлигидан сақлади.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистоннинг асосий ютуқларини қайд этиб, ишонч билан айтиш мумкинки, иккита энг муҳим вазифа ҳал қилинди - макроиқтисодий барқарорлик таъминланди ва барқарор иқтисодий ўсишга эришилди. Ўтиш даврининг босқичма-босқич стратегияси, мамлакат раҳбариятининг энергия ва ғалла мустақиллигига тез эришиш истаги, шунингдек, асосий экспорт товарларини (пахта ва олтин) халқаро бозорларга йўналтиришга уринишлар - буларнинг барчаси - Ўзбекистонга саноат соҳасида жиддий таназзулларга йўл қўймаслик имконини берди.
Замонавий бозор муносабатларига ўтишнинг биринчи босқичида ўзаро боғлиқ иккита вазифани ҳал қилиш зарур эди: маъмурий-бюрократик тизимнинг оғир оқибатларини тугатиш ва бозор муносабатларининг асосларини шакллантириш. И.А.Каримов раҳбарлигида иқтисодий ислоҳотларнинг энг муҳим йўналишлари - ислоҳотларнинг конституциявий ва ҳуқуқий асосларини шакллантириш ва янада мустаҳкамлаш, мулкчиликнинг янги шаклларини жорий этиш, ишлаб чиқаришнинг пасайишини тўхтатиш каби долзарб вазифалар белгилаб олинди.
Шу мақсадда мустақилликнинг дастлабки йилларида юзга яқин қонун ва меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди, республика Президенти ҳузурида иқтисодий ислоҳотлар, тадбиркорлик, хорижий инвестициялар бўйича махсус идоралараро кенгаш ташкил қилинди ва мулкни хусусийлаштириш бошланди. Бу давлат монополиясини тугатди, иқтисодиётдаги маъмурий ва бюрократик тузумни барбод қилди, бозор муносабатларининг асосини яратди ва мулкдорларнинг кенг қатламини шакллантиришга олиб келди. Буларнинг барчаси ва чет эл инвестицияларидан фойдаланиш ишлаб чиқаришнинг пасайишини тўхтатиш имконини берди.
Иқтисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичида мулкчилик шакллари, асосан, савдо ва маиший хизмат кўрсатиш корхоналари, кичик транспорт ва қурилиш корхоналари, хом ашёни қайта ишлаш корхоналари ўзгарди. Уй-жойларнинг аксарияти бепул хусусийлаштирилди, баъзилари имтиёзли шартлар асосида эгаларига берилди. Қишлоқ хўжалигида қисқа вақт ичида 770 та колхоз ва совхозлар ижара ва жамоат фермаларига айлантирилди. Аммо қишлоқни ўзгартириш жараёни катта қийинчиликлар билан ўтди. Ўтмишдан мерос қолган турли хил бюрократик тўсиқлар иқтисодий ислоҳотларни муваффақиятли амалга оширишга тўсқинлик қилди.
Биринчи босқичда мулкни хусусийлаштиришнинг муҳим натижаси мулкдорлар синфининг шаклланиши билан бошланди. Бу икки йўналишда амалга оширилди: бир томондан, кичик ва ўрта бизнесни ва хусусий тадбиркорликни ҳар томонлама ривожлантириш орқали, иккинчи томондан, суғурта фондлари, банк маблағларини тежаш ва қимматли қоғозларни сотиб олиш орқали.
1994 йил охирига келиб, 54 мингта корхона ўз фаолият шаклларини ўзгартирди, уларнинг 34 фоизи хусусий, 48 фоизи акционерлик жамиятлари ва 16 фоизи давлат ва 1 фоизи ижара жамоалари эди. 1995 йилда нодавлат секторининг мамлакат иқтисодиётидаги улушининг ўсиши натижасида 44 фоиз саноат, 97 фоиз қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нодавлат сектори корхоналари ва фермер хўжаликлари ҳиссасига тўғри келди.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 21-январдаги "Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида" ги қарори мулкни хусусийлаштиришнинг кейинги босқичига ўтишида муҳим рол ўйнади. 1994 йил 1-июлдан мустақил Ўзбекистон ҳудудида миллий валютанинг муомалага киритилиши иккинчи босқич вазифаларини муваффақиятли амалга ошириш учун ҳал қилувчи шарт бўлди.
Очиқ аксиядорлик жамиятларининг ташкил этилиши, қимматли қоғозлар чиқарилиши ва кўчмас мулкнинг ким ошди савдоси иқтисодий ўзгаришларни янада чуқурлаштиришнинг янги босқичига айланди.
Саноатнинг энг муҳим тармоқлари - геология-қидирув, ёқилғи-энергетика мажмуи, алоқа, транспорт ҳозирча хусусийлаштирилмади. Кимё, олтин қазиб олиш, тоғ-кон, пахтани қайта ишлаш саноатида 51 фоиз давлат улуши мавжуд эди.
Ўзбекистоннинг бозор муносабатларига ўтишидаги энг муҳим тамойил - аҳолининг кафолатли ижтимоий ҳимоясини амалга ошириш бўлди. Кўп болали, кам таъминланган оилалар, ногиронлар, қаровсиз қолган қариялар давлатнинг диққат марказида бўлди. Истиқлолнинг биринчи йилида аҳолининг турмуш даражасини барқарорлаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар ишлаб чиқилди. Уни амалга ошириш учун давлат бюджетидан зарур маблағ ажратилди. 1998 йилда дунёнинг етакчи мамлакатларида юз берган молиявий инқироз туфайли вужудгага келган иқтисодий қийинчиликларга қарамай, 1999 йилги бюджет ижтимоий эҳтиёжлар учун маблағларни қисқартиришга йўл қўймади, бу маъмурий ва бошқарув кадрлар тизимининг қисқариши натижасида мумкин бўлди. 1998 йил охирида республикада 3 миллион 252 минг киши давлат пенсиялари ва нафақаларига эга бўлди. Бунинг учун ҳар йили бюджетдан 75 миллиард 541 миллион сўм маблағ ажратилган, шундан, 10 миллиард 448 миллион сўмни 2 ёшгача болалари бўлган оилалар олган.
Аҳолининг кам даромадли қатламлари ҳам турли хил имтиёзларга эга бўлди. Одамларнинг айрим тоифалари жамоат транспорти учун ҳақ тўлашдан озод қилинди, дори-дармонларни бепул оладиган ва коммунал тўловларни тўлашда имтиёзлардан баҳраманд бўлди.
1999 йилда ижтимоий соҳани, аҳолининг манфаатларини ижтимоий ҳимоя қилишни молиялаштириш учун давлат бюджетида 283 миллиард сўмдан ортиқ маблағ ажратилди, бу 1998 йилга нисбатан 37 фоизга кўпдир.
Қишлоқ аҳолисининг турмуш шароитини яхшилашга катта эътибор қаратилди. Вазирлар Маҳкамасининг "Ўзбекистон Республикасида 2000 йилгача қишлоқнинг ижтимоий инфратузилмаси дастури тўғрисида" ги қарорига биноан қишлоқ жойларда тиббий марказлар, ўрта мактаблар, турар-жой бинолари, савдо объектлари, маиший хизмат кўрсатиш, умумий овқатланиш корхоналари, сув ва газ тармоқлари барпо этила бошланди.
Мустақил Ўзбекистон иқтисодиётидаги ўзгаришлар ишлаб чиқариш ва иқтисодий ҳаётда ҳам ўз аксини топмоқда. Хусусийлаштириш курсининг амалга оширилиши мулкчиликнинг турли шаклларини ривожлантириш ва танлаш эркинлиги, шахсий ташаббус ва тадбиркорликни намоён этиш учун кенг имкониятлар очди. Ушбу чора-тадбирлар республика аҳолиси томонидан фаол қўллаб-қувватланди. 2000 йилда республикада 55 мингдан ортиқ турли хил мулкчилик шаклидаги кичик корхоналар фаолият кўрсатди. Қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотлар натижасида 100 мингдан ортиқ фермер хўжаликлари ташкил этилди. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик иқтисодиётда жуда муҳим соҳага айланди. 2013 йилда фаолият юритаётган кичик бизнес корхоналарининг умумий сони 190 мингтани ташкил этди, агар 2000 йилда кичик бизнес субъектлари мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 31 фоизини ишлаб чиқарган бўлса, 2013 йил охирига келиб, бу кўрсаткич 55,8 фоиздан ошди. 2014 йилда кичик бизнес саноат маҳсулотлари умумий ҳажмининг 23 фоизини, бозор хизматларининг деярли барча ҳажмини, маҳсулот экспортининг 18 фоизини, иқтисодиёт тармоқларида банд бўлганларнинг 75 фоизини ташкил этди.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик аҳолини иш билан таъминлашнинг муҳим омилига ва барқарор даромад манбаига айланмоқда. Тадбиркорликнинг энг катта ривожланиши қишлоқ хўжалигида ва хизмат кўрсатиш соҳасида юз берди. Иқтисодиётнинг ушбу тармоқлари субъектларининг фаоллиги истеъмол мажмуасида, айниқса, озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда кузатилмоқда.
Хусусийлаштириш билан бир қаторда, бозор механизмларининг асосларини яратишга қаратилган ва давлат томонидан тартибга солишнинг бошқа чора-тадбирлари қўлланилди. Мамлакатнинг Ўрта Осиё миқёсидаги йирик корхоналари - Навоий ва Олмалиқ кон-металлургия комбинатлари, Бекобод металлургия заводи, энг йирик қишлоқ хўжалиги техникаси, цемент саноати ва бошқалар сақланиб қолди ва жадал ривожланди. Шу билан бир қаторда, янги саноат тармоқлари - қоғоз, электротехника, қурилиш материаллари саноати ва бошқалар пайдо бўлди, уларда 1000 дан ортиқ янги турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқариш ўзлаштирилди.
Иқтисодиётни қайта қуриш ва экспортни диверсификация қилиш сиёсатининг ёрқин натижаси ўлароқ, янги, юқори технологияли саноат - автомобилсозлик саноатининг яратилди. Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган замонавий автомобиллар бир қатор мамлакатларга, шу жумладан, Россия, Қозоғистон, Қирғизистон, Туркманистон, Украина ва МДҲнинг бошқа мамлакатларига экспорт қилинмоқда.
Мамлакатимизда автомобилсозлик, нефт-газ, кимё, электротехника ва бошқа соҳаларни ўз ичига олган юқори технологияли янги тармоқлар мамлакатнинг жадал ривожланишига катта ҳисса қўшди. Қизилқум фосфорит заводи, Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи, Шўртан газ-кимё мажмуаси, Асака автомобил заводи, автобуслар ва энгил юк машиналари ишлаб чиқарадиган Самарқанд заводи фаолият кўрсатмоқда. Пахта толасини қайта ишлаш бўйича қатор қўшма корхоналар ташкил этилди, 100 дан ортиқ тайёр тўқимачилик корхоналари, маиший техника ишлаб чиқариш корхоналари, озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш бўйича замонавий комплекслар ишга туширилди.

•