Режа: Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтишнинг дастлабки давридаги иқтисодий ҳаёт

3. Қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотлар, уларнинг вазифалари ва асосий йўналишлари. Молия ва банк тизими.
Республика аҳолисининг 2/3 қисми қишлоқ жойларида истиқомат қилишини ва Ўзбекистонда амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг бутун жараёни унинг ўзгаришларининг муваффақиятига боғлиқлигини ҳисобга олиб, қишлоқ хўжалигини тубдан ўзгартиришга алоҳида эътибор берилди. Президент И.А.Каримов қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотларни ривожлантираётганда: "Бой деҳқон - бой мамлакат" деган оддий ҳақиқатдан келиб чиқди.
Ерга эгалик қилиш масаласи устувор вазифа бўлди. Ўзбекистонда суғориладиган ерлар йўқлиги сабабли, ерни хусусий мулкка беришнинг иложи йўқлиги қонуний равишда белгиланган бўлиб, у узоқ муддатли ижарага берилади. "Ер тўғрисидаги қонун" ва бошқа меъёрий ҳужжатларда қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилишнинг ҳуқуқий асослари ишлаб чиқилган. Совет ҳокимияти йилларида ўзини оқламаган ва қишлоқ ишчиларини ночор аҳволга олиб келган жамоавий ва давлат бошқарув шаклларининг ўзгариши натижасида кўп тузилмали иқтисодиёт вужудга келди. Фермер хўжаликларига ерни 1997 йилдан ижарага берилганини эътиборга олинса, қарийб 600000 гектарга кенгайган ва қарийб 3 миллион гектарни эгаллаган бўлса, 1989 йилда қишлоқ ишчиларининг шахсий уйида атиги 257 минг гектар ер бор эди, холос. 1996 йилда ушбу хўжаликлардан 640 минг тонна гўшт, 2.968.000 тонна сут, 1.711.000 тонна сабзавот, 321.000 тонна мева, 338.100 тонна картошка ва бошқалар сотиб олинди.
Мустамлакачилик даврида пайдо бўлган пахта яккаҳокимлиги республика ҳаётида зарарли роль ўйнади. Мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб, пахта майдонининг бир қисми ғалла экишга ўтказилди. 1998 йилда 1,5 миллион гектар ерда ғалла экинлари етиштирилди. Бу пахтачиликда ишлатиладиган миқдор билан деярли бир хил. 1998 йилда мамлакатда 4,6 миллион тонна ғалла йиғиб олинди, шундан 3,5 миллион тоннаси буғдой эди. Америка Қўшма Штатларидан олиб келинган юқори самарали йиғим-терим машиналари ва бошқа ускуналар туфайли дон етиштиришнинг моддий-техник базаси мустаҳкамланди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 10-сессиясида (1997 йил, декабрь) қабул қилинган "Ер кодекси", "Деҳқон хўжалиги тўғрисида", "Ер кадастри тўғрисида" ги қонунлар қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотлар асосларини янада мустаҳкамлашга ва республикада олиб борилаётган аграр ўзгаришларнинг муваффақиятига ёрдам берди.
Сўнгги йилларда кичик ва ўрта бизнесни, айниқса, қишлоқ жойларда ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. 2000 йилнинг биринчи ярмида республиканинг кредит банклари томонидан кичик ва ўрта бизнеснинг моддий-молиявий базасини мустаҳкамлаш учун 4 миллиард 100 миллион сўм маблағ ажратилди, уларнинг 42 фоизи тўғридан-тўғри фермер ва деҳқон хўжаликларини ривожлантиришга йўналтирилди. Қурғоқчилик ва сув таъминоти билан боғлиқ қийинчиликларга қарамай, 2000 йилнинг биринчи ярмида 2 миллион 200 минг тонна дон йиғиб олинди, бу 1999 йилнинг биринчи ярмига қараганда 180 минг тоннага кўп.
Қишлоқ жойларда 3,8 миллион киши фойдали ишларда, яъни ишга яроқли аҳолининг 46,5 фоизи банд. 1990-1996 йилларда республикада аҳолининг йиллик ўсиши тахминан 2 фоизни ташкил этди. Бу, ҳар йили меҳнатга лаёқатли аҳолининг таркиби 200 мингдан кўпроқ кишига тўлдирилади деганидир. Шунинг учун Президент барча катта ёшдаги аҳолини иш билан таъминлашни барча даражадаги раҳбарларнинг энг муҳим вазифаси деб атади ва бу муаммони ҳал қила олмайдиганлар раҳбар, раҳбар бўлишга маънавий ҳуқуқи йўқлигини огоҳлантирди.
Ислоҳотларни амалга оширишда Ўзбекистоннинг ютуқлари аҳоли бандлиги муаммосини ижобий ҳал этишга ёрдам берди. Қишлоқнинг меҳнатга лаёқатли аҳолисини иш билан таъминлаш мақсадида кичик ва ўрта корхоналар қурилишини йўлга қўйиш бўйича давлат дастури амалга оширилди. 1999 йил охирига келиб, бундай корхоналар сони 159 мингдан ошди.
Ўзбекистонда ишсизлик даражаси МДҲ мамлакатлари орасида энг паст кўрсаткичдир. Агар 2000 йил бошига келиб, Ўзбекистонда ишсизлик 0,7 фоизни ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич Озарбайжонда - 1,1, Арманистонда - 11,9, Белорусияда - 2,0, Қозоғистонда - 4,2, Қирғизистонда - 3,2, Молдовада - 2, Россия - 1,4, Тожикистон - 3,1, Украина - 4,3 фоизни ташкил этган.
Бозор муносабатлари шароитида аҳолининг даромадлари ҳар хил шаклларга эга бўлади. Бюджет ишчилари ойлик иш ҳақидан ташқари, тадбиркорликдан даромад олиш, томорқа ерлари, акциялардан дивидендлар олиш имконига эга бўладилар. Бозор муносабатлари билан боғлиқ даромадлар ўсиши билан ойлик иш ҳақи улуши камаяди. Агар 1992 йилда иш ҳақи аҳоли даромадининг 57 фоизини ташкил этган бўлса, 1995 йилда бу кўрсаткич 44,2 фоизга тушди.
Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида янги пул тизимлари шаклланди. 1991-1996 йилларда Ўзбекистон Республикаси ҳукумати молия тизимини ташкил этиш ва Марказий банк фаолияти тўғрисида бир қатор қарорларни қабул қилди. Мамлакатда 30 дан ортиқ тижорат, кооператив ва хусусий банклар ўзларининг филиаллари билан ишламоқда. Масалан, "Пахтабанк" 184 та, "Ўзтадбиркорбанк" 254 та филиалга эга.
Ижтимоий-иқтисодий барқарорликни мустаҳкамлашда, ташқи ва ички савдода Ўзбекистон истеъмол бозорини ҳимоя қилишда, ўз валютаси - сўмнинг муомалада бўлиши катта рол ўйнади.
Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ давлатнинг солиқ тизимини мамлакат даромадларини тўлдиришнинг муҳим манбаи сифатида шакллантиришга катта эътибор берилди. Солиқ тўловчилар сони 1994 йилда 91 мингни ташкил этган бўлса, 1997 йили 148 мингни ташкил этди.
Бир сўз билан айтганда, ислоҳотларнинг ютуқлари мамлакатда иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий барқарорликни тобора мустаҳкамлаб бормоқда.