O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

O’zbekstan respublikasi АХВОROT TEXNOLOGIYALARI HA’M KOMMUNIKACIYALARDI RAWAJLANDIRIW ministrligi

o΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi

MUXAMMED AL-Xorezmiy atindag’i Tashkent AXBOROT TEXNOLOGIYALARI unIversiteti

no’kis filiali

Komyuter injiniring fakulteti

“Ta΄biyiy ha΄m gumanitar” pa’nler kafedrasi
PUQARALIQ JA’MIYETI

PÁNI BOYINSHA

O Q ÍW-M E T O D I K A L Í Q

K O M P L E K S

NÓKIS-2019

O`zbekstan Respublikasi Joqari ha`m Orta arnawli bilimlendiriw ministrligi ta`repinen 2017-jıl “24”-avgustindegi 603-sanlı buyrıg’ı menen tastıyıqlang’an ‘’Puqaraliq ja’miyeti’’ pani oqıw bag’darlaması tiykarında islep shıg’ıldı.

Pa`n boyınsha OMK islep shıqqan: Nsanbaeva E. -«Ta’biyiy ha’m gumanitar pa’nler» kafedrasi oqıtıwshısı

Pikir bildiriwshiler:

Bayrieva A.– QMU, “Milliy ideya, mánawiyat tiykarları hám huqıq tálimi” kafedrası baslıǵı f.i.k. docent.

Asamatdinov E. – NМPİ, Ja’miyetlik pa’nler kafedrası baslıg’ı f.i.k. docent

OMK Muxammed al-Xorezmiy atindag’i Tashkent Axborot texnologiyalari Universiteti No’kis filiali Ken`esinin` 2019-jıl _________________ku`ngi ma`jilisinde ko`rip shıg`ıldı “ ____”-sanlı bayannamasına tiykar isletiwge usınıldı.

Muxammed al-Xorezmiy atindag’i Tashkent Axborot texnologiyalari Universiteti No’kis filiali quramındag`ı barlıq bakalavr 3-kurs qánigeligi ushın.

Bilim tarawi 300000 –Islep shig’ariw texnikaliq taraw

Ta’lim tarawi 350000 –Aloqa ha’m axborotlastiriw,telekommunikaciya texnologiyalari

Ta’lim bag’dari Barliq bakalavr bag’darlari ushin

Mazmunı:

I	Lektsiya temaları	5-133
II	A`meliy shinig`iwlar (Ha`r bir tema boyinsha tapsirmalar variantlari, qadag`alawshı sorawlar, a`debiyatlar)	134-146
III	O`z betinshe jumıslarinin` temalari, metodikalıq ko`rsetpeler–tayanish so`zler, mazmunı-maqseti ha`m ku`tiletugin na`tiyje, a`debiyatlar)	147-153
IV	Glossariy	154-158
V	Qosimsha materiallar:
	1. Pa`n da`sturi
	2. Isshi pa`n da`sturi	159-171
	3. Tarqatpa materiallar	172-190
	4. Testler	191-211
	5. Pa`nnin` o`zine maslig`ina qarap u`yreniw boyinsha basqa materiallar (Slaydlardin` elektron variantlari usinis etiledi)
	6. OMKtin` elektron varianti

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

Muxammed al-Xorezmiy atindag’i Tashkent Axborot texnologiyalari Universiteti No’kis filiali

Komyuter injiniring fakulteti

«Ta’biyiy ha’m gumanitar pa’nler» kаfеdrаsı

PUQARALIQ JA’MIYETI

páninеn

LЕKTSIYA TЕKSTI

Nókis -2019

1-TEMA: PUQARALIQK JAMIYETI PA’NININ’ PREDMETI, OB'EKTI, MAQSET HAM WAZIYPALARI

Joba:

1. Puqaralıq jámiyeti páninń túsinikleri, nizamlıqları hám basqa sociallıq-gumanitar pánler menen óz-ara baylanıslılıqı.

2. Puqaralıq jámiyeti - rawajlanıwdıń joqarı basqıshı.

3. Puqaralıq jámiyeti haqqında ideyalar evolyusiyasi

4. Jan’a dáwirde puqaralıq jámiyeti teoriyası rawajlanıwınıń ayriqsha qásiyetleri

5. Puqaralıq jámiyeti haqqındag’ı zamanagóy konsepsiyalar

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

1. Puqaralıq jámiyeti páninń predmeti hám ob'ekti.Ǵárezsizlikke eriskenimizdan keyin bazar ekonomikasına tiykarlanǵan ózbetinshedemokratik mámleketlik qurıw, insan mápleri, huqıq hám erkinlikleri, nızam ústinligi hámde mámleketimiz barlıq puqaraları ushın nızam aldında teńlik támiyinlanadigan puqaralıq jámiyetin qáliplestiriw strategik maqset sıpatında belgilengen.Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov «Biziń bas strategik maqsetimiz qatań hám ózgermeytuǵın bolıp, bazar ekonomikasına tiykarlanǵan erkin demokratiyalıq mámleketlik qurıw, puqaralıq jámiyetiniń bekkem tiykarın qáliplestiriwden ibarat» dep aytıp ótken edi.Puqaralıq jámiyeti túsinigi - adamlıq jámiyetiniń ásirler dawamında qáliplesken oylaw jemisi bolıp insan huqıqları hám erkinliklerinń awhalimenen belgilenedi. Puqaralıq jámiyetiniń tiykarın jaratıw jáne onı ámelde qáliplestiriw ushın áwele ol haqqındaǵı ideyalar genezisini, tiykarların biliw kerek. Puqaralıq jámiyeti belgili tiykarlar (ekonomikalıq, sociallıq-siyasiy, huqıqıy, ruwxıy) jaratılǵandagina qáliplesiwi múmkin. Bular quydagilardan ibarat:

ekonomikalıq tiykar - shaxs hám jámiyet máplerinń ulıwmalıǵına tiykarlanǵan múlk formalarınıń túrli-tumanlıǵı, ekonomikalıq plyuralizm, kóp ukladlilik, erkin bazar munasábetleri. Qaysıki jamiyatda onıń hár bir aǵzası, qanday da mulkke ıyelewi, óz qálewi menen ıqtıyar etiw, jumsaw huqıqına ıyelewi, jeke menshik qol qatılmaslıǵı, mámleketlik tárepinen kepillik berilgen isbilermenlik, mexnat hám tutınıw iskerligi erkinliginń támiyinlengenligi.

sociallıq-siyasiy tiykar - ózbetinshe mámleketlerdiń tashkil tappaqtası, ekonomikalıq hám siyasiy hákimiyattıń ajratılıwı. Insanlardıń óz maqsetlerin qorǵaw maqsetinde belgili shólkemlerge qosılıwı, Húkimetler hár qıylı oraylar, shólkemler, siyasiy institutlar qolıda jıynanǵan bolsa, olar bir-birin cheklaydi hám teń salmaqlılıqǵa solib turadı. Siyasiy plyuralizm, mámleketlik hákimiyat funksiyalarınıń ólpeń puqaralıq jámiyeti institutlarına berip barılmaqtası. “Kúshli mámleketlikten - kúshli jámiyet tárepke” printspınıń kórinetuǵın bolıwı. Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov aytıp ótkenidek, “Puqaralıq jámiyeti qurıw bir qansha kepillikli wazıypalardı mámleketlikten jergilikli húkimet shólkemlerine, jámiyetlik strukturalarına hám puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemlerine basqıshpa-basqısh tapsırıwdı názerde tutadı”.

huqıqıy tiykarı - insan ushın áhmiyetli bolǵan azatlıq, teńlik, ádalat qádiriyatlarınıń qáliplesiwi yuridikalıq teńliktiń támiyinleniwi hám olarǵa huqıq hám erkinlikler beriw arqalı nızam jolı menen tán alınıwı. “Nızam hukumron bolǵan orında erkinlik da boladı” (A.Temur). “Ádalat - nızam ústinliginde” printspınıń ámel etiliwi... “Puqaralar menen mámleketlik óz-ara huqıqlar hám minnetler arqalı tıǵız baylanıslıdirlar. Puqaralardıń huqıqları hám erkinlikleri qol qatılmas bolıp, hesh kim olardı sudning sheshimisiz juda etiwi yamasa sheklewi múmkin emes. Áyne waqıtta puqaralardıń óz huqıq hám erkinliklerin ámelge asırıwları bshqa puqaralardıń, mámleketlikohám jámiyettiń nızamlı máplerine qarsı bolmaytuǵını kerek”.

ruwxıy tiykar - insanlar óz salawatına, jámiyettiń tiykarǵı qádiriyatları qorǵanıwına tura alatuǵın zárúrshilik payda bolıwǵanda olar ushın gúresa alatuǵın bolıwları, hújdan erkinshegi, ahloqiy normalardı saqlaw, birden-bir ideologiya dúńyaǵa kózqarasnıń jalǵız hákimliginiń ámeldegi emasligi, sociallıq processlerdi demokratiyalastırıwda tikkeley hám tikkeley bolmaǵan qatnasıwları, puqaralıq pozitsyasiga iye ekenligi. “Oylaw azat bolmasa, ań hám sana qısıwda, qullikdan qutulmasa, insan tolıq azat bo'lolmaydi. Rawajlanıw táǵdirin ruwxıy tárepten etuk adamlar sheshedi”.Ózbekstanda jańa jámiyetti rawajlandırıwdıń túpkilikli ózgerisleri processinde jáhándagi hár qıylı mámleketlerde puqaralıq jámiyeti tiykarlarınń jaratılıwı hár qıylı dárejede hám dáwirlerde ámelge asırılǵanlıǵınıń teoriyalıq hám ámeliy táreplerin, tájiriybelerin úyreniw za’ru’rli áhmiyetke iye esaplanadı. CHunki, puqaralıq jámiyetiniń buprogressiv tárepleri (printspları hám belgilerin) sınalǵan tájiriybe sıpatında ótiw dáwirin óz basıdan keshirayotgan mámleketlerde puqaralıq jámiyeti qurıwda itibarǵa alıwǵa múmkinshilik beredi.SHu noqatı názerden puqaralıq jámiyeti pánin joqarı tálim sistemasında oqıtıw aktual wazıypalardan biri esaplanadı. Puqaralıq jámiyeti pánin oqıtıw negizinde mámlekette “Kúshli mámleketlikten - kúshli puqaralıq jámiyeti tárepke” printspı tiykarında reformalardı jáne de tereńlestiriwge tiyisli tájiriybeler hám basqa sociallıq-gumanitar pánler bilimleri járdeminde tekǵana jańa jámiyette jasaytuǵınlıq, bálki bul jámiyetti rawajlandırıwdıńda tikkeley aktiv qatnas eta alatuǵın jetkinshekti qáliplestiriwge qaratılǵan bilimler beriw názerde tutıladı.Aslini alǵanda “puqaralıq jámiyeti” termini hár qıylı shet el ádebiyatlarda bólek mazmun kásip etken túsinik bolıp, ol házirgi dáwir talqinda jámiyettiń arnawlı bir forması (awhali hám ayrıqshalıqı) ni, onıń sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy hám huqıqıy tábiyatın, rawajlanıw dárejesin ańlatadı. Puqaralıq jámiyetin qáliplestiriw máseleleri mudami mámleketlikti jetilistiriw, huqıq hám nızamnıń rolin kóteriw máseleleri sheshiw menen bekkem tárzde óz-ara baǵlıq bolıp tabıladı.Puqaralıq jámiyeti páninń predmeti puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi, rawajlanıwı, hár bir milliy mámleketlikde puqaralıq jámiyeti qáliplesiwiniń ulıwma, ayriqsha nizamlıqların hám printspların úyreniwden ibarat esaplanadi.

Puqaralıq jámiyeti páninń ob'ekti - bul rawajlanǵan mámleketlerde hám Ózbekstanda puqaralıq jámiyetin qáliplesiw hám rawajlanıw procesi esaplanadı. Bul process sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám ruwxıy tarawlardaǵı túpkilikli ózgerislerdi ańlatadı hám bir neshe on jıllıqlardı óz ishine alıp, oljaǵdayda puqaralıq jámiyetiniń huqıqıy mámleketlik menen o'zar uyqaslıqda rawajlanıw basqıshları teoriyalıq hám ámeliy noqatı názerlerden uyreniledi.

Puqaralıq jámiyeti páninń predmeti - bul uzaq hám basqıshpa-basqısh tárzdegi tariyxıy rawajlanıw nátiyjesinden ibarat bolıp, puqaralıq jámiyeti qáliplesken hám rawajlanǵan aralıq dáwir - bir neshe áwladlardıń jańa jámiyet qurıwdaǵı qatnasıwı, jámiyetshunos ilimpazlardıń bul jámiyetti rawajlandırıwǵa tiyisli teoriyalıq islenbeleri, Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov tárepinen Ózbekstanda puqaralıq jámiyeti qurıwdıń “Ózbek modeli”ga tán teoriyalıq qarawlar, mámlekette puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıw processinden ibarat esaplanadi.

Pándı oqıtıwdan maqset - student jaslar sanasında puqaralıq jámiyetke tiyisli qıyallardı sıńırıw, olarda jámiyetti rawajlandırıwǵa tiyisli ózbetinshe pikrlew kónlikpelerin qáliplestiriw, Watanǵa sadıqlıq sezim-sezimlerin kóteriw sıyaqlılardan ibarat esaplanadi. Pándıń wazıypaları tómendegilerde kórinetuǵın boladı:

-jáhán tájiriybesi hám milliy haqıyqatlıqlardı úyreniw asnosida puqaralıq jámiyetke tiyisli konsepsiyalar mazmun-mánisin ashıp beriw;

-studentlerge puqaralıq jámiyetke tiyisli túsiniklerdi analiz etiwde, oǵan tiyisli teoriyalerdi úyreniwde hár tárepleme kómeklesiw, olardıń jámiyetke tiyisli qarawların boyitish;

-puqaralıq jámiyeti qurıw túpkilikli ózgerislerinde shaxsning rolin ashıp beriw asnosida studentlerde jeke puqaralıq noqatı názerlerdi qáliplestiriwge járdemlesiw;

-studentler sanasına puqaralıq jámiyeti qurıw processinde payda bolatuǵın máseleler hám olardıń sheshimlerine tiyisli bilimlerdi sıńırıw;

- talabalarga puqaralıq jámiyetke tiyisli teoriyalıq islenbelerdi analiz etiw kónlikpelerin qáliplestiriwlerinde olarǵa hár tárepleme ko'mklashish;

-taraqqiyotning “ózbek modeli” hám puqaralıq jámiyetin dúziwdń ilimiy-metodologik tiykarlarına tiyisli bilimlerdi ózlestiriwlerine kómeklesiw;

- talabalarga huqıqıy mámleketlik vafuqarolik jámiyetiniń tiykarǵı belgileri hám óz-ara tásir etiw mexanizmlarına doirtu'siniklerge tiyisli bilimler beriw;

- fuqarolik jámiyetin dúziwdń sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq, huqıqıy, ruwxıy tiykarların ashıp beriw;

- fuqarolik jámiyetiniń ekonomikalıq súyenishi - mámleketlik emes hám jeke múlkshilik, isbilermenlik hám fermerlikti rawajlandırıwǵa tiyisli bilimler beriw;

- talabalar sanasına puqaralıq jámiyetiniń bilimlendiriw hám psixik hasası - milliy ruwxıylıqdı qayta tiklew jáne onı rawajlandırıwǵa tiyisli bilimler menen boyitish;

- “Kúshli mámleketlikten - kúshli puqaralıq jámiyeti tárepke” printspınıń mazmun-mánisin túsindiriw;

- “Ádalat - nızam ústinliginde” printspınıń mánisi hám áhmiyetine tiyisli bilimler beriw;

- saylov huqıqı erkinshegi - puqaralıq jámiyetiniń za’ru’rli kriteryası ekenligin tiykarlash;

- fuqarolik jámiyeti institutları rawajlanıwda jáhán tájiriybesiniń ornın ashıp beriw;- ijtimoiy innovatsiyalardıń puqaralıq jámiyeti qáliplesiwi hám rawajlanıwına tásiri tuwrısında bilimler beriw;

- siyosiy, ekonomikalıq, social hám basqa tarawlardı erkinlestiriw reformaların puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńdaǵı áhmiyetin ashıp beriw;

- jamiyatda puqaralar mápleri teń salmaqlılıqın támiyinlew máselesi haqqında túsinikler beriw;

- fuqarolik jámiyetin rawajlandırıwdıńda siyasiy partiyalardıń ornı hám áhmiyetin kórsetip beriw;

- nodavlat kommerciyalıq emes shólkemleriniń puqaralıq jámiyeti institutı sıpatındaǵı ornın ashıp beriw;

- ommaviy informaciya qurallarını erkinlestiriwge tiyisli bilimler beriw;

- fuqarolarning ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin kórsetip beriw;

- jamoatchilik qadaǵalawı hám mámleketlik shólkemleri iskerliginiń ashıqlıǵın támiyinleniw máselelerin jaqtılandıriw;

- ijtimoiy seriklik tuwrısında bilimler beriw hám jaslarda aktiv puqaralıq pozitsiyalarini qáliplestiriw mexanizmlarına tiyisli bilimler beriw.

Puqaralıq jámiyeti pánin ózlestiriw processinde ámelge asırılatuǵın máseleler sheńberinde studentlerde tómendegi bilim, kónlikpe qáliplestiredi:

- Puqaralıq jámiyeti tuwrısında teoriyalıq bilimler hám olardıń Ózbekstan hám jaxon tájiriybesinde kórinetuǵın bolıwınıń ayriqsha tárepleri tuwrısında;

-studentlerde puqaralıq jámiyeti tuwrısındaǵı teoriyalıq bilimler hám kónlikpeler;

jáhánda puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiw hám rawajlanıw tájiriybeleri;

- puqaralıq jámiyeti institutlarınń qáliplesiwi hám rawajlanıwı tuwrısında;

-ótken zaman, búgin hám keleshek waqıyaların bahalawda biliwdiń hár qıylı usıllarınan paydalanıw; puqaralıq jámiyetinde mámleketlik basqarıw shólkemlerin demokratiyalastırıw hám modernizaciyalaw processleri;

-demokratiyalıq mámleketlik hám puqaralıq jámiyetin qurıwdıń huqıqıy tiykarların; rawajlanıwdıń “Ózbek modeli” printspları mánisin biliwi hám olardan paydalana alıwı;

-mámleketti demokratiyalastırıw hám puqaralıq jámiyetin qurıw boyınsha óz juwmaqların bere alıw; mámleketimizdiń jáhán boyınsha erisip atırǵan jetiskenliklerin analiz etiw ilmiy tájriybelerine ıyelewi kerek.

2. Puqaralıq jámiyeti páninń túsinikleri, nizamlıqları hám basqa sociallıq-gumanitarpánler menen óz-ara baylanıslılıǵı.Puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi hám rawajlanıwı tuwrısındaǵı hámme tarepinen tan alınǵan nizamlıqlardı 2 toparg’a ajıratıw múmkin.

1-topar. Puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi hám rawajlanıwı tuwrısındaǵı hámme tarepinen tan alınǵan nizamlıqlar.

2- topar. Hár bir mámleketlerdń milliy hám tariyxıy rawajlanıwındaǵı ayriqsha táreplerin esapqa alatuǵın nizamlıqlar.Pándıń tiykarǵı túsinikleri: puqara, jámiyet, puqaralıq jámiyeti, mámleketlik, huqıqıy mámleketlik, siyasiy institutlar, puqaralıq jámiyeti institutları, puqaralardıń huqıq hám erkinshegi, insan huqıqları, jámiyetiniń sociallıqstrukturası, jámiyetiniń ekonomikalıq tiykarları, demokratiyalıq institutlar, nızam ústinligi, saylaw, saylaw huqıqı, puqaraviylik, puqara aktivligi, jurt paraxatshiliqti, watan gúlleniwi, xalıq párawanlıǵı, joqarı ruwxıylıq, oǵan qatnaslılıq sezimi, ǵalaba xabar qurallarını erkinlestiriw, ózin ózi basqarıw, Milletler hám konfessiyalararo atıwlıq, jámiyetshillik qadaǵalawı, mámleketlikshólkemleri iskerliginiń ashıqlıǵı, sociallıq seriklik sıyaqlılar bolıp tabıladı.

Puqaralıq jámiyeti pánin oqıtıw processinde ilimiylik, tariyxıylıq, logikalıq, sistemalılıq, salıstırıwiy analiz metodlarınan paydalanıladı.

-Ilimiylik - puqaralıq jámiyeti tuwrısındaǵı ideyalar, teoriyaler, zamanagóy konsepsiyalarni analiz etiw tiykarındaonıń metodologik teoriyalıq tiykarların kórsetiw.

-Tariyxıylıq - puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwiniń tariyxıy basqıshları, olardıń ayriqsha qásiyetlerin analiz etken halda jáhán tájiriybesinde erisilgen tabıslardan paydalanıw tiykarında analiz etiw.

-Logikalıq - puqaralıq jámiyeti qáliplesiwiniń genezisidan tap búgingi jaǵdayıına shekem bolǵantáreplerin (tiykarǵı belgileri, faktorları, printspları, funksiyaları) ajıralmaslıq tiykarında analiz etiw.

-Sistemalılıq - puqaralıq jámiyetin bir pútkil sistema sıpatında hám hár bir belgilerdiń payda bolıwı, rawajlanıwı hám sistemadaǵı ornı hám rolin kórsetiw.

-Salıstırıwiy analiz metodı - puqaralıq jámiyeti qáliplesiwhám rawajlanıw tájiriybelerin salıstırıw, hár bir mámleketlikdegi ayriqsha táreplerin kórsetiw.Puqaralıq jámiyeti páni bakalavriat basqıshı oqıw rejesidegi Ózbekstanda demokratiyalıq jámiyet qurıw teoriyası hám ámeliyatı, Huqıqtanıwlıq, Sotsiologiya, Ózbekstan tariyxı, Filosofiya, Milliy ideya: tiykarǵı túsinik hám printsplar, Ekonomika teoriyası, Ruwxıylıq tiykarları, Mádeniyatshunoslik sıyaqlı pánler menen óz-ara baylanıslı. Bul pánlerde puqaralıq jámiyeti qáliplesiwi hám rawajlanıwınıń hár qıylı baǵdarlarıdaǵı awhali, nizamlıqları, printspları uyreniledi. Puqaralıq jámiyeti pándıń ayriqshalıǵı sonnan ibarat, ol jámiyetti rawajlanıp baratuǵın bir pútkil pútin sistema hám sistemanıń strukturalıq bólimleri sıpatında úyrenedi.

Puqaralıq jámiyeti páninń metodologik funksiyası sociallıq pánlerdiń rawajlanıwı sociallıq processlerdi úyreniwdiń ulıwma baǵdarlarını belgilewde, islep shıǵılǵan normalardıń programmasıl ámel sıpatında paydalanıwda ayqın kózge taslanadı.Puqaralıq jámiyeti páninń prognostik funksiyası jámiyettiń rawajlanıw istiqiboll arini aldınan kóriwge insan huqıqları hám erkinliklerinń kórinetuǵın bolıwıda kórinedi. Jámiyettiń hár bir fuqorosi óz kasbi-kori hám qánigelikliginen qa'tiy názer jámiyet rawajlanıwı tuwrısındaǵı bilimleri oyıq iyelewi arqalıǵana yon átirapında júz berip atırǵan waqıya hádiyselerdiń kelip shıǵıw sebepleri hám saldarların biliwi, olardı basqarıwda tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan qatnasıw, qurılısshı kúshke aylanıwı múmkin.Búgingi kunga kelip dúnyanıń kópshilik mámleketlerinde huqıqıy-demokratiyalıq sistemalar umumbashariy hám milliy qádiriyatlar muwapıqlıǵı sıpatında qarar topayotganligi puqaralıq jámiyetin qurıw insaniyat turmıs táriziniń eń maqul túsetuǵın rawajlanıw jolı ekenin derlik barlıq tán alıw jetip atırǵanlıǵı jáne onıń jáhániy kólem kásip jetip atırǵanlıǵı puqaralıq jámiyetin pán sıpatında úyreniwdi talap etpekte.«Erkin puqaralıq jámiyetke dúnyadaǵı kóp-kóp mámleketlikler ásirler dawamında tóplanǵan tájiriybe hám demokratiyalıq dástúrlerdi rawajlantira barıp etip kelgen,- dep aytıp ótken ediI. A. Karimov.- Biz bunday jámiyetti qurıwdı, dúziwdi ózinsinip atırmız hám soǵan intilmoqdamiz». Insaniyat rawajlanıwınń Aristotel, Platon, Citseron hám basqa oyshıllar jasaǵan tariyxıy basqıshında puqaralıq jámiyeti degende mámleketlikti tushungan. Bul hal talay uzaq waqıt ámeldegi bolǵan hám ekonomikalıq hámde sociallıq-siyasiy munasábetlerdiń rawajlanıw dárejesi (miynet bólistiriwiniń primitiv formaları, tavar-pul munasábetleri rawajlanıwınıń dáslepki basqıshı, jámiyet ómirin mámleketlik ıqtıyar etiwi, sociallıq strukturanıń siyasiy gruppaviyligi) menen baylanıslı.Puqaralıq jámiyetiniń birpara elementleri áyyemgi dúnyanıń ayırım mámleketlerinde ámeldegi bolıp (Greciya, Rim), bul jerde ónermentshilik hám sawda-satıqdıń rawajlanıwı jeke huqıqtıń ayırım institutları (ásirese, Rim jeke huqıqı) de bekkemlengen tavar-pul óndirisin payda etti. Biraq, jaǵday tek puqaralıq jámiyetiniń ayırım regionlarda payda bolǵan hám siyasiy gruppalasqan vertikal strukturaları hám olardıń menen uyqaslasqan elementlerinen ibarat edi, tek.Sociallıq-siyasiy pánlerde puqaralıq jámiyeti hám «davlat» túsinikleri uzaq waqıt uchalik parıqlanmay keldi, olar áyne túsinikler sıpatında qabıllandı. Biraq, XVII ásir ortalarından baslap, jámiyettiń hár qıylı iskerlik tarawıların siyasiy gruppalasiwi, olardı mámleketlik hákimiyat basqarıwınan shıǵarıw, ajıralmas huqıq hám erkinliklerge iye bolǵan erkin hám ózbetinshe individni kámal taptırıw procesi sociallıq rawajlanıwdıń eki printspiniyuzaga keltirdi hám olardı sociallıq ań hám fanda sáwlelendiriw zárúrshiligi payda boldı.Mámleketlikde hákimiyattıń ushke ıdırawı, siyasiy partiyalar, mápler gruppaları (kásiplik awqamları, ǵalaba xabar quralları hám t.b.) payda bolıwı menen jámiyet turmısı mazmunı endi tek mámleketlik hákimiyat menen sheklenip qalmawdı talap etdi.Jámiyet basqarıwı dúnyasıǵa jańa qatnasıwshı institutlar kirip kela basladı, olar siyasiy qararlar qabıllaw, puqaralıq jámiyeti strategiyasın islep shıǵıw, shaxs iskerliginiń ulıwma maqset hám mazmunın qáliplestiriw procesine sezilerli dárejede tásir kórsete basladı.Puqaralıq jámiyeti túsinigi absolyutizm ag'darilganidan keyin qáliplesken jańa turmısdı, yaǵnıy puqaralardıń jeke ómirin mámleketlik qısıwınan xalos etiwdi sáwlelendiredi. Puqaralıq jámiyeti hám huqıqıy mámleketlikde mansbdorlar puqaralar menen óz-ara mámilelerde nızamǵa qatań ámel qılıwı ideyaları ilgeri surildi.Tariyxda mámleketlikten ózbetinshe túrdegi jámiyet ámelde mudami namoyn bolǵan davrla da bolǵan, biraq ol mudami da puqaralıq jámiyeti mazmunın kásip etavermagan.Puqaralıq jámiyeti mámlekettiń sociallıq strukturalarıdan ajırasıwı, ol sociallıq munasábetlerdiń salıstırǵanda ózbetinshe iskerlik tarawıǵa aylanıw nátiyjesi bolıp esaplanıw payda boldı. Puqaralıq jámiyeti qáliplesiwi hám rawajlanıwı processinde házirgi dáwir huqıqı hám mámleketi payda boldı.Kórip turǵanimizdek, puqaralıq jámiyeti kategoriyasi tariyxan insaniyat rawajlanıwınıń sonday bir bólek baǵdarını sáwlelendirediki, ol hár bir dáwirdń ayriqsha oyshılınıń aqılǵa saylıq, erkinlik, párawanlıq hám ádalat húkim suruvchi ideal jámiyet modelin jaratılıwma umtılıwı menen xarakteristikalanadı. Mámleketlik, shańaraq, qáwim, millet túsinikleri, diniy hám basqa birliklerden parq etiwshi puqaralıq jámiyeti kategoriyasi, joqarıda belgilep ótkenimizdek, XVIII-XIX ásirlerge kelip úyrenila baslandı.Evropa hám Amerikalıq mámleketleriniń, úlken regionlarında puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi jańa dáwirde baslandı. Ilimpazlar hám qánigeler pikrine kóre, puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıwını úsh basqıshqa ajıratıw múmkin. Bunda bir basqıshdan keyingi basqıshqa ótiwde jámiyet hám mámleketlik basqarıw princpıında úlken ózgerisler, social hám siyasiy tangliklar, ǵalabalıq háreketler, klasslardıń dúgilisisleri, jámiyet ideologiyasıda túpkilikli ózgerisler júz bergen.Birinshi basqısh shártli túrde XVI-XVII ásir. Bul dáwirde puqaralıq jámiyetiniń ekonomikalıq, siyasiy hám ideologiyalıq tiykarları jaratıldı. Olar gápine sanaat hám sawdanıń rawajlanıwı, óndiris túrleriniń qánigeliklashuvi, miynet bólistiriwiniń tereńlashuvi, tavar- pul munasábetlarining rawajlanıwı kirgiziw múmkin. SHuningdek, birden-bir oraylasqan mámleketlerdiń tashkil tappaqtası menen feodal bóliniw dáwirinde ámeldegi bolǵan teńsizlik, huquqsızlıqlarǵa toqtatıw beriwge itibar berila baslandı.Ekinshi basqıshı XVIII ásir aqırınan XIX ásir aqırıına shekem dawam etdi. Bul dáwirde eń rawajlanǵan mámleketlerde ulıwma yuridikalıq teńlik hám erkinlikka, isbilermenlik erkinshegi hám jeke ǵayratǵa tiykarlanǵan dáslepki kapitalizm kórinisindegi puqaralıq jámiyeti qáliplesti.Úshinshi basqısh (XIX ásir aqırı hám keyingi dáwir) vertikal feodal strukturalar ornın erkin adamlardıń huqıqıy tengligihám óz-ara pitimlerine tiykarlanǵan gorizontal munasábetler iyelegeni menen xarakteristikalanadı. Insaniyattıń kóp ásirlik tariyxında barlıq adamlar, sociallıq kelip shıǵıwı hám poziciyasinen qaramastan, jámiyet ómirinń huqıqıy tárepten teń qatnasıwshıları dep tán alınıwı za’ru’rli sociallıq áhmiyet kásip etdi.Olar hár kimga ózin erkin qálew-erikke iye bolǵan, óz háreketleri hám olardıń huqıqıy saldarları ushın juwap beriwge ılayıq shaxs sıpatında kórinetuǵın etiw múmkinshiligin beretuǵın nızamlar menen tán alıw etilgen qatar huqıqlar hám erkinliklerge egabo'la basladı.Puqaralıq jámiyetiniń ámelde júzege keliwine Huqıqlar haqqındaǵı bill (Angliya, 1689 y.; AQSH, 1791 y.) yamasa Insan hám puqara huqıqları deklaratsiyası (Fransiya, 1789 y.) dıń qabıl etiliwi za’ru’rli áhmiyet kásip etdi.

Puqaralıq jámiyeti - óz shaxsi, dóretiwshilik ǵayratın erkin kórinetuǵın etiwshi teń haqılı adamlar jámiyeti, artıqsha taqiqlar hám kereksiz basqarıw tártipke salıwdan erkin teń múmkinshilikler jámiyeti sıpatında qáliplesti.Jámiyet aǵzaları yuridikalıq noqatı názerden puqaralıq huqıq hám erkinliklergeiye boldı. Puqaralıq - insannıń arnawlı bir mámleketlikke turaqlı tárzdegi tiyisliligi, insan hám mámlekettiń óz-ara huqıqıy baylanısı sıpatında kórinetuǵın bóle basladı. Bul óz-ara baylanıslar, bir tárepden, mámleketlik óz puqaralarına muayn huqıq hám erkinliklerdi kepillikleydi, olardıń ózin hám buyım-múlkin zorlıqshılıq hám óz basımshalıqlardan qorǵaw etedi, shet el mámleketlerde jasaw qiayotgan óz puqaralarına qáwenderlik etedi. Basqa tárepden, puqaralar mámleketlik nızamlarına ámel qılıwları, ol bellegen minnetlemelerdi orınlawları, óz miyneti menen mámleketlikti bekkemlewge kómeklashishlari, onıń abıraysın saqlawları, zárúr bolǵan jaǵdaylarda onı himoya etiwleri kerek. Bul huqıq hám minnetler kompleksi puqaralardıń siyasiy-huqıqıy huquqın quraydı.Puqaralıq - bul tekǵana shaxsning huqıqıy huquqı, bálki onıń sociallıq awhali ham bolıp tabıladı. Huqıqıy mámleketlikde nızam aldında teńlik jáne bul menen baylanıslı halda puqaralıq huqıqlarına siyasiy jáne social- ekonomikalıq huqıqlar qosıladı. Jámiyette haqıyqıy erkinlikti támiyinlew hár bir insan tekǵana yuridikalıq hám siyasiy mániste, bálki ekonomikalıq jáne social mániste da puqaraǵa aylanıwını názerde tutadı.XX asrda puqaralıq jámiyeti ideyası jáne de za’ru’rlilew áhmiyet kásip etdi.

Buǵan áwele totalitar hám avtoritar basqarıw princpılardıń payda bolıwı hám olarǵa qarsı demokratiya ushın gúres aparıw zárúriyatı sebep boldı. Plyuralizm teoriyası keń tarqaldı. Bul teoriyaǵa qaray, demokratiyalıq jámiyettiń tiykarǵı waziypası tómendegilerden ibarat:

- puqarolar tatiwligina erisiw jolların izlew;

- xaliqtin’ hár qıylı gruppaları máplerin esapqa alıw;

- qarama-qarsılıqlarǵa toqtatıw beriw hám dawlardıń aldın alıw.Siyasiy gruppalıq jeńilliklerdiń tugatilishi hám puqaralıq huqıqlarınıń payda bolıwı puqaralıq jámiyeti qáliplesiwiniń za’ru’rli faktorı esaplanadı. SHaxsning huqıq hám erkinliklerin támiyinleytuǵın huqıqıy mámleketlik puqaralıq jámiyetiniń siyasiynegizi bolıp xızmet etedi.Solay etip, “huqıqıy mámleketlik” hám “puqaralıq jámiyeti” túsinikleri jámiyet ómirinń hár qıylı táreplerin sáwlelendiriwshi túsinikler bolıp tabıladı. Olar gruppalar, individler, jámiyettiń ulıwma áhmiyetke iyelik etiw mápleri o'raladigan qabıq esaplanadı hám olardı ámelge asıriw usıllarınan dúziledi.Soni aytıp ótiw kerek, puqaralıq jámiyetiniń mámleketlikten ajırasıwı áyne siyasiy gruppalar ortasındaǵı teńsizlikti tamamlaw jáne social munasábetlerdi mámleketlik ıqtıyarınan shıǵarıw processinde júz bergen. Bul processga pútkil xalıq atınan jumıs ko'ruvchi wákillik mámleketiniń qáliplesiwi tiykar bolǵan.Onıń ushın adamlardıń yuridikalıq tengligi olarǵa huqıq hám erkinlikler beriw arqalı nızam jolı menen tán alındı. Siyasiy gruppalıq teńsizlik ornıniyelegen ulıwma yuridikalıq teńlik shaxsning zinhar jańa sociallıq jaǵdayını belgilep berdi. Endi individler, olardıń sociallıq kelip shıǵıwıdan qaramastan, erkin hámde socialliq ómirdiń tolıqqonli qatnasıwshıları dep tán alıw etildi.Puqaralıq jámiyeti - ashıq sociallıq struktura. Ol jaǵdayda sóz erkinshegi, atap aytqanda, sın pikir bıdırdıw erkinshegi, áshkaralıq, túr-túrli informaciyalar alıw erkinshegi, erkin kiriw hám shıǵıw huqıqı, basqa mámleketler menen keń kólemde, mudamǵı tiykarda informaciya, tálim texnologiyaları almasinuvi, shet mámleketlikler hám jámiyetlik shólkemleri menen materiallıq hám ilimiy xızmetleslik, xalıq ara huqıq prinsiplari hám normalariga muwapıq xalıq ara shet el birlespeler iskerligine kómeklesiw támiyinlenedi. Ol ulıwma adamgershiliklilik printsplarına sadıq bolıp, dúnya kólemindegi sonday strukturalar menen óz-ara baylanıs etiw ushın ashıq bolıp tabıladı.

Puqaralıq jámiyeti - quramalı strukturali hám plyuralistik sistema. Tuwrısıda, hár qanday sociallıq organizm sistemanıń arnawlı bir ózgeshelikleri kompleksine iye boladı, biraq puqaralıq jámiyetke olardıń tolıqlıǵı, turaqlılıǵın hám nátiyjeliligi xos bolıp tabıladı. Reń-barang sociallıq sırtqı kórinisler hám institutlar (kásiplik awqamları, partiyalar, birlespeler, uqıplı basqarıwshılar, klublar hámt.b.) dıń bar ekenligi individlerdiń hár qıylı rayon mútajlikleri hám máplerin ańlatıw hám ámelge asıriw, adamzotning barlıq qábiletlerin kórinetuǵın etiw imkaniyatın beredi.

Puqaralıq jámiyeti - ózin ózi rawajlantıratuǵın hám ózin ózi basqarıwshı sistema.Individler túr-túrli shólkemlerge birlesip, bir- biri menen reń-barang munasábetler ornatıp, ózleriniń geyde keri máplerin ámelge asarib, jámiyet siyasiy húkimet kúshine iye bolǵan mámlekettiń aralashuvisiz uyqas hám izbe-iz rawajlanıwını támiyinleydiler.

Puqaralıq jámiyeti óziniń mámleketlikten ózbetinshe ózin ózi rawajlandırıwdıń ishki dáreklerine iye esaplanadı.

Puqaralıq jámiyeti - huqıqıy demokratiyalıq mámleketlik menen uyqaslıqda yashaydı. Bul erda insan hám puqaranıń tábiy hám ózlestirilgen huqıqların tán alıw, támiyinlew hám qorǵaw baylaw faktor sıpatında ámel etedi.

Puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı elementi ayırım shaxs bolsa, puqaralıq jámiyeti institutları, shólkemler, gruppalar hám taǵı basqalar onı formalantıratuǵın faktorlar bolıp tabıladı. Olar shaxs, onıń mápleri, maqsetleri, niyetleri hám taǵı basqalardı ámelge asıriwge kómeklesedi. SHu sebepli ekonomikalıq hám siyasiy hákimiyattı ajıratıw, haqıyqıy puqaralıq jámiyetiniń júzege keliwi hám qáliplesiwiniń bas faktorı esaplanadı. Ekonomikalıq húkimet siyasiy húkimet menen qosılganida anıq tárzde ekonomikalıq hákimiyattıń bir oray, bir adam yamasa shaxslar toparı qolıda jıynanishi júz beredi. Eger siyasiy hám ekonomikalıq húkimetler hár qıylı oraylar, qolda jıynansa, olar bir-birin sheklep turadı.3.

Puqaralıq jámiyeti - rawajlanıwdıń joqarı basqıshı.“Puqaralıq jámiyeti” hám “huqıqıy mámleketlik” túsinigi birge XVIII asirde payda bolǵan. Adamlar turmısı hám iskerliginiń eki tárepi: olardıń jeke mápleri, ǵayratı, qálegen iskerligi iskerlik tarawı hám adamlar turpayı mámlekettiń qálew-eriksine bo'ysunuvchi xalıq hákimiyat iskerlik tarawı sol túsinikler menen ańlatpalandi. Har bir mámleketlikde puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıwı hám rawajlaniwi ayriqsha mental ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı halda evolyuciyalıq rawajlanıw modelleri tiykarında ámelge asırıladı.- hozirgi dúnyada qandayda bir mámleket puqaralıq jámiyet qurıwdıń etuklik basqıshıǵa ersimegen jáne bul uzuluksiz dawam etetuǵın process bolıp tabıladı.4. Jan’a dáwirde puqaralıq jámiyeti teoriyası rawajlanıwınıń ayriqsha qásiyetleri.Puqaralıq jámiyeti konsepsiyasining Evropacha dástúrı áyyemgi túbirlerge iye. Usı dástúrdiń mazmun-mánisi tekǵana siyasiy, bálki shaxsni sociallıq-etikalıq noqatı názerden bahalaw menen baylanıslı edi. Buǵan Aflotun, Arastu, Citseron sıyaqlı oyshıllardıń qarawların mısal keltiriw múmkin.Puqaralıq jámiyetiniń áyyemgi konseptual tálimoitda jámiyet hám mámleketlik fenomenlarining tıǵız baylanıslılıǵı áyyemgi grek dúnyaǵa kóz qarasınıń za’ru’rli qásiyetlerinen biri esaplanadı. Atap aytqanda, Aflotunning (mil. av. 427-347 y.) “Mámleketlik” dialogında puqaralardıń jeke jáne social ómirin ajıratıwǵana emes, sociallıq tarawdı házirgi sıyaqlı zamanagóy talqinda, siyasiy aktivlik sıpatında tushunilgan. Bunda jámiyet ómirinń siyasiy tárepleri, puqaralıq jámiyeti sistemasınıń ulıwma xarakteristikası sıpatında kórinetuǵın boladı.Puqaralıq jámiyeti ideyasınıń keyingi rawajlanıwı Aflotunning shákirti Arastu (mil. av. 384322 y.) ijodi menen baylanıslı. Ustazı sıyaqlı Arastu da eń jetilisken jámiyet ideyasın islep shıǵıwǵa dıqqat itibarın qaratadı, biraq puqaralıq jámiyeti ideyaları quramında bul másele ózgeshe teoriyalıq táreplerdi skólkemlestiredi. Onı kóbirek sociallıq transformatsiya emes, bálki mámleketlik strukturasıdaǵı ózgerisler qızıqtiradi. Bunnan tısqarı Arastu óziniń teoriyalıq islenbelerinde mámleketlik haqqındaǵı abstrakt ideyaǵa tayanishni emes, atap aytqanda Aflotunga tán bolǵan, bálki voqe'likda ámeldegi bolǵan basqarıw formalarını salıstırıw, salıstırıwiy analiz etiwge tayanadi, bul tárep bolsa onıń mámleketlik hám jámiyet boyınsha pozitsiyasini konkretlew bolıwın támiyinleydi.Platondan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Aristotel jeke menshikti tán alıw etedi. CHunki ol insan tábiyatına tán bolıp, adamlar ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń o'zagini quraydı. Aristotel múlk huqıqınıń puqaralar párawanlıǵı, mámleketlik jáne onıń basqarıw forması qawipsizligi, nızamshılıq organı jumısında puqaralardıń qatnasıwı mexanizmı, lawazımlardı iyelew hám wazıypalardı orınlaw, sud shólkemleri jumısındaǵı rolin hár tárepleme úyrengen. Huqıqdı Aristotel adillik kriteriysı dep esaplaǵan hám oǵan sociallıq munasábetlerdi tártipke soluvchi hám áyne waqıtta olardı qáwipsizlik etiwshi institut sıpatında yondashgan. Aristotel pikrine kóre, siyasiy basqarıw - bul adamlardıń emes, bálki nızam basqarıwı bolıp tabıladı: hátte eń jaqsı hukmdorlar da sezimler hám sezimge beriluvchan boladı, nızam bolsa «oqilona oylaw» bolıp tabıladı.Áyyemgi rim oyshılı Mark Tuliy Citseron (mil. av. 106 -43 jıllar) da jámiyet hám mámleketlik (Respublika) ni teńlestiredi. Mámleketlikti ol ulıwma mápler menen óz-ara baylanısqan adamlar kompleksi sıpatında oyda sawlelendiriw etedi, mámleketlik xalqning ulıwma múlki esaplanadı hám adamlar birge jasawǵa tábiy mútajlik sezedi. Onıń pikricha, mámlekettiń wazıypası mulkni qorǵawdan ibarat. Mámleketlik áyne sol maqsette shólkemlestiriledi. Citseron pikrine kóre, úsh basqarıw forması (monarxiya, aristokratiya hám demokratiya) elementlerin ózinde sáwlelengenlestirgen aralash mámleketlik eń ideal mámleketlik bolıp tabıladı. Tek sonday mámleketlikde hár bir jámiyet aǵzasınıń máplerin qandırıw hám ol mámleketlikti basqarıwda qatnasıwı támiyinlenedi. «Mámlekettiń bekkemligi hám puqaralardıń huqıqıy tengligi» bunday mámleketlik basqarıw princpıınıń za’ru’rli pazıyleti dep esaplaydı. Citseronnıń «Mámleketlik haqqında» hám «Nızamlar haqqında» dóretpeleri mámleketlik hám huqıq máselelerine arnalǵan. Mámleketlik Citseron talqinida áyyemgi grek oyshıllarınıń konsepsiyalaridagi sıyaqlı mámlekettiń barlıq erkin aǵzaları umummanfaat ańlatpası sıpatındaǵana emes, bálki bul aǵzalardıń óz-ara kelisim huqıqıy munasábetleri kompleksi, arnawlı bir huqıqıy struktura, «umumiy huqıqıy tártipot» sıpatında da kórinetuǵın boladı.Citseron mámleketlik túsinigine birinshilerden bolıp huqıqıy tús beredi, bul tálimot keyinirek júdá kóp oyshıllar, atap aytqanda «huquqiy mámleketlik» ideyasınıń házirgi tárepdarları tárepinen da tán alıw etiledi.Citseron konsepsiyasiga kóre, “puqaralıq jámiyeti” ideyası áyyemgi dáwir ushın klassik áhmiyetke iyeboladı, bul óz gezeginde jańa dáwirde qáliplesken teoriyalıq qarawlarǵa tiykar boladı. Kóplegen ekspertler pikricha, áyne Citseronnıń sociallıq-siyasiy tálimotida “puqaralıq jámiyeti” óziniń túsiniklik tiykarlarına iye boladı.Puqaralıq jámiyetiniń tariyxıy kórinisleri ańlatpası Evropa-Orta er teńizi dástúrı tiykarında puqaralıq jámiyetiniń dáslepki kórinisleri - Oyanıw dáwiridegi italyan qala- mámleketlerine barıp taqaladı. Bunda puqaralıq jámiyeti qala basqarıwı sistemasına tiykarlanǵan, arnawlı bir qala sheńberindegi, sociallıq munasábetler sisteması sıpatında xarakterlenedi.Ilimpazlar puqaralıq jámiyetiniń taǵı bir tariyxıy túbirin, olmon materiallıq sheńberi tásiridegi kontinental-evropa dástúrı menen bólesedi. Erkin puqaranıń payda bolıwıǵa, birinshilerden bolıp birlesken ónermentler hám sawdagerler gildiyasi, feodallardan qorǵawlaytuǵın hám qalalar basqarıwına tásir etken birinshi assotsiatsiya sebep bolǵan dep esaplanadı.Úshinshi tariyxıy túbir puqaralıq jámiyeti zamanagóy túsinigi qáliplesiwinde liberal anglo-amerikalıq dástúrı za’ru’rli áhmiyet kásip etken. Izertlewshilerdiń málim bul baǵdarda hár qıylısha pikir ańlatadı. Mısalı, puqaralıq jámiyeti tábiy huqıq hám erkinlik tiykarında mulkka iyelik etiwi haqqındaǵı ideyanı Jan Lokk, modernizaciya hám óz-ózin basqarıwdı puqaralıq jámiyetiniń za’ru’rli komponentleri sıpatında Joqlıq Smit, minimal mámleketlik konsepsiyasi, puqaralıq jámiyeti hám zárúriy qanxorlıq sıpatındaǵı mámlekettiń oǵada shegaralanǵan roli haqqındaǵı ideyanı Tomas Peyn, amerikalıqsha demokratiya analizi hoyasini Aleksis de Tokvil, mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti20 ortasındaǵı munasábetlerdi belgilep bergen hám puqaralıq jámiyeti ózbetinshe bolıwı kerekliginta'kidalagan Jan Styuart Mill sıyaqlı ilimpazlardı kórsetiw múmkin.Puqaralıq jámiyeti haqqında hár qıylısha tariyxıy hám metodologik jantasıwlar hám interpretatsiyalarni biykar etpegen halda, jańa dáwirde puqaralıq jámiyeti konseptuallashuvi processinde za’ru’rli rol o'ynagan Oyanıw dáwiri ilimpazlardan biri Nikolo Makiavelli (1469 -1527) bolıp, ol pragmatik, tájiriybelik sociallıq pánga tiykar salındı. Puqaralıq jámiyeti Makiavelli ushın klasıy, partiyalıq keri qızıǵıwshılıqlar kompleksi bolıp tabıladı. Oǵan kóre puqaralıq jámiyeti xalqdan etikalıq tıykardı - jaqsı islik hám pazıyletti, sociallıq qızıǵıwshılıqlar hám Respublika strukturası qızıǵıwshılıqları aldında minnetti sezim etiw hám mártlikti talap etedi. Basqasha etip aytqanda, ol erkin individler ushın múnásip birlespe boladı. Mámleketlikti qorǵaw ushın hukmdor qolıdaǵı barlıq qurallardı jumısqa salıp qoyıwı kerek boladı, ótirik, shápáátsizlik hátte urıs da bunnan ayrıqshalıq emes. Mámleketlik qızıǵıwshılıqları ol jaǵdayda baslanǵısh áhmiyet kásip etken.Makiavelli mámlekettiń zinhar ǵárezsizligin talap etken, cherkovdan da, yaǵnıy mámleketlik hám uluwma siyasat salasınń sekulyarizatsiyasi tárepdarı bolǵan. Ol mámleketlik basqarıwdıń ayriqsha siyasiy uqıp mektepti jaratadı, ol jaǵdayda hesh qanday etikalıq normalar menen esaplawmay, “maqset hár qanday quraldı oqlaydi” degen printsptı islep shıqqan.SHunga qaramay, naǵız ózinday máseleni kese qoyıw ideyası artıdan jańa dáwirde bir qatar filosoflar puqaralıq jámiyeti konsepsiyasini jáne de boyitdi. Atap aytqanda, “Sóz erkinshegi haqqında” Djon Milton, “Leviafan” Tomas Gobbs, “Mámleketlik basqarıwı haqqında eki traktat” Jan Lokk, “Nızamlar sezimi haqqında” Monteske, “Sociallıq shártlesiw haqqında” Jan Jak Russo, “Ilohiy-siyasiy traktat” Benedikt Spinoza, “Puqaralıq jámiyeti tariyxı haqqında xatlar” Anri Fergyuson sıyaqlılar bolıp tabıladı. Usı jumıslarda ol yamasa bul dárejede insannıń ómiriniń ayriqsha forması sıpatındaǵı puqaralıq jámiyeti mashqalallari kórsetipgine qalmay shaxs hám mámleketlikke puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı sub'ekti bolǵan puqaranıń pútkil potensialın júzege shıǵarıw ushın zárúr bolǵan Prinsipial jańa sapaları islep shıǵılǵan.Tomas Gobbs áyyemgi dáwir oyshıllarına (Platon, Aristotelga) ergashib, jámiyet hám mámleketlik túsiniklerin teńlestiredi. Ol mámleketlik, puqaralıq jámiyeti hám puqaralıq shaxs túsinikleri ortasıǵa teńlik belgisin qóyadı. Biraq, áyne waqıtta, ol eger mámleketlik puqara bolsa, bul hár qanday puqara mámleketlik esaplanıwın anglatmasligini belgilengenler etedi. Arnawlı bir xojalıq, sawda hám sawda jumısların aparıw ushın aǵzaları ózin hamjamiyat (mámleketlik) qálew-eriksine tolıq bo'ysundirmagan birlespeler, kompaniyalar, yaǵnıy «fuqaroviy shaxslar» dúziliwi múmkin.Áyne waqıtta bunday puqaralıq shaxslar (shirkatlar) aqırıına shekem bo'ysungan boladı.Usı logikanı «fuqarolik jámiyeti» túsinigine salıstırǵanda da qollanıw etiw múmkin.Ingliz aǵartıwshı filosofi hám siyasiy oyshılı Jan Lokk (1632-1704) haqılı túrde huqıqıy mámlekettiń ataqlı ideologiyachilaridan biri esaplanadı.Ol óz ideyalarını «Mámleketlikti basqarıw haqqında eki qollanba» shıǵarmasında aytǵan.Onıń tálimotida adamlardıń tábiy awhali, puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi hám mámlekettiń tashkil tappaqtası máseleleri túsintirilgen.Lokk huqıqıy mámlekettiń bas elementi bolǵan hákimiyattıń ıdırawı teoriyasınıń tiykarlawshisi esaplanadı.Jeke menshik teoriyası Lokkda miynet menen tıǵız baylanıslı. Adamlar tiykarınan óz buyım- múlkiden tınısh hám qawipsiz paydalanıw maqsetinde jámiyetke qosıladılar, bunda usı jámiyette qabıl etilgen nızamlar bunıń tiykarǵı quralı hám quralı bolıp xızmet etedi, dep esaplaydı Jan Lokk.Puqaralıq jámiyetke qosılıw - bul qolay, tınısh hám jetkilikli turmıs keshiriw, óz buyım- múlkiden xotirjam paydalanıw hám ózin usı jámiyet aǵzası bolmaǵan adamlarǵa qaraǵanda qawipsizlew sezim etiw ushın basqalar menen kelisiw bolıp esaplanadı.Puqaralıq jámiyeti túsiniginiń liberal talqini, joqarıda aytıp ótkenimizdek, Tomas Gobbs hám Jan Lokk dáwirinde jaratılǵan. «Puqaralıq jámiyeti» túsinigin olar adamlıq jámiyetiniń tariyxıy rawajlanıwını, insannıń tábiy ámelde barlıqtan bilimli turmıs tárizine ótiwin sáwlelendiriw ushın ilimiy mámilege kirgizgen.Tomas Gobbs bunday jaǵdayǵa mámleketlik ámeldegi bolǵan halda erisiw múmkin dep esaplaǵan. Ol mámleketlik bolmaǵan orında urıs, qáweter, mayıplılıq, jalǵızlıq, jabayılıq, nadanlıq, mámleketlikde - aqılǵa saylıq, qawipsizlik, baylıq, tártip, bilim hám ullılıq húkim suradi, dep jazǵan.Liberalizm tiykarlawshisi Jan Lokk birinshi bolıp shaxsni jámiyet hám mámleketlikten, erkinlikti - basqa qádiriyatlardan ústin qoyǵan. Erkinlikti ol mámlekettiń aralashuvidan erkin jaǵday sıpatında tushungan.Puqaralıq jámiyetin analiz etiwge salıstırǵanda basqa bir jantasıwdı G. Gegel (1770-1831) usınıs etedi.Ol puqaralıq jámiyetke óz kúndelik mútajliklerin miynet járdeminde qandiruvchi individler kompleksi dep qaraydı.Onıń pikrine kóre, puqaralıq jámiyetiniń negizin jeke menshik quraydı.G.Gegel pikri boyınsha, tariyxıy processni háreketlendiriwshi kúsh sıpatında puqaralıq jámiyeti emes, bálki mámleketlik ámel etedi, ol barlıq pazıyletlerdi ózinde sáwlelengenlestiredi, insan shaxsi, ulıwma siyasiy, materiallıq hám ruwxıy tiykarlardıń jamuljam ańlatpası esaplanadı. Mámleketlik insandı túr-túrli kútilmegen jaǵdaylardan qorǵaw etedi, ádalattı támiyinleydi, ulıwma máplerdi ámelge asaradi.Mámleketlik, shańaraq, qáwim, millet, diniy hám basqa birliklerden parıqlanıwshı «fuqarolik jámiyeti» kategoriyasi XVIII-XIX ásirlerde izertlew predmetine aylandı. G. Gegel óziniń «Huqıq filosofiyası» shıǵarmasında puqaralıq jámiyeti túsinigin hár tárepleme úyrendi hám oǵan adamlardıń mútajligi hám miynet bólistiriwi sisteması, ádillik (huqıqıy shólkemler hám huqıqıy tártipot), sırtqı tártip (politsiya hám korporatsiyalar) arqalı baylanısı (munasábetlerge kirisiwi) sıpatında tariyp berdi.Sol dáwir jámiyeti hám mámleketine salıstırǵanda G. Gegelning qarawları gónergenligine qaramay, onıń puqaralıq jámiyeti mámleketlikke salıstırǵanda ózbetinshe bolǵan jeke mápler iskerlik tarawı, sociallıq basqarıw princpı, miynet bólistiriwi hám múlk formalarıǵa baylanıslı ekenligi haqqındaǵı pikirleri sociallıq pánlerdiń rawajlanıw jolında taslanǵan za’ru’rli qádem boldı.G. Gegel pikrine kóre, puqaralıq jámiyeti - bul, áwele, jeke menshikka tiykarlanǵan mútajlikler sisteması, sonıń menen birge, dinge sıyınıw, shańaraq, siyasiy gruppalar, mámleketlik qurılısı, huqıq, etika, minnet, mádeniyat, bilimlendiriw, nızamlar hám olardan kelip shıǵıwshı sub'ektlerdiń óz-ara yuridikalıq baylanısları bolıp tabıladı. Tábiy, «nomadaniy» jaǵdaydan «odamlar puqaralıq jámiyetke kiriwleri kerek, sebebi tek sol jámiyette huqıqıy munasábetler haqıyqıy ayrıqshalıq kásip etedi».Áyne waqıtta Gegel bunday jámiyet tek «hozirgi dúnyada» ámeldegi bolıwı múmkinligin belgilengenler etedi. Basqasha aytqanda, puqaralıq jámiyeti jabayılıq, qalaqlıq, bilimsizlikka qarsı qóyıladı.Gegel puqaralıq jámiyeti shańaraqtan baslanıp tap mámleketlikke shekem dialektik háreketleniwshi bólek basqısh uzaq tariyxıy dáwir dawamında orta ásirden tap jańa dáwirshe transformatsiyalashib kelgen túsinik bolıp tabıladı. Ol puqaralıq jámiyeti hám mámleketlikti aralastırıp jiberiwshi sol dáwirde húkimran bolǵan tábiy huqıq teoriyasını sın etken, onıń pikricha, sociallıqlıq ayrıqshalıqına tiykarlanıwshı puqaralıq jámiyeti, shańaraqtıń etikalıq hám mámlekettiń ǵalabalıq turmısınan zinhar parıq etedi. Ol ádalatili nızamlar hám ádil sudni puqaralıq jámiyetiniń strukturalıq bólimleri dep esaplaydı.Puqaralıq jámiyetin konseptual túsiniwge Immanuil Kant (1724-1804) háreket etken.

Kant puqaralıq jámiyetin pútkil insaniyat úyi dep bilgen. Bul jámiyette hár bir insan hatti- háreketi joqarı etikalıq nızam - qatań imperativ menen bellenad. Onıń pikricha, puqaralıq jámiyeti ámeldegi nızamlar sheńberinde hesh kim tárepinen sheklenmeytuǵın umtılıw, printsplarınıń erkilik menen muwapıqlıǵı, basqasha aytqanda, puqaralarǵa uyqas bolǵan jámiyet bolıp tabıladı.YUqorida aytilganlardan juwmaq etiw múmkin, XVIII ásir ortalarına kelip puqaralıq jámiyeti - mámleketlik dástúriy paradigmasi qayta kórip chiqila baslandı. Bul process XVIII - XIX ásirlerge kelip tóqtadı, bul dáwir kelip jańa sistema óziniń - jeke menshik, erkin bazar ekonomikası, parlamentar demokratiya hám huqıqıy mámleketlik, social hám siyasiy tarawlar ortasındaǵı ıdıraw.Puqaralıq jámiyeti demokratiyalıq normalari hám qádiriyatları zamanagóy sociallıq-filosofiyalıq oylawda da analiz etilgen. Zamanagóyroq kóriniste demokratiya ideyaları Turkistonda bilimparvar jadidlar iskerliginde gúzetiledi.Evropada bolǵanı sıyaqlı Turkistonda da orta ásirler feodal munasábetleri, dogma hám dástúrlerge qarsı bolǵan bilimparvar ideologik aǵıs sıpatında xarakterlenedi.Ol progressiv kúshlerdiń mámleketti feodal turıwlıq dáwirinen alıp shıǵıwǵa háreket etken hám gúresganlarini sáwlelendiredi. Jadidlar tálim sistemasın reformalawdı talap etip, dúnyalıq pánler aktivlew oqıtılatuǵın jańa usıldaǵı mekteplerdi ashqan, olarda anıq, tábiy-ilimiy, ekonomikalıq pánler oqıtılǵan.Zamanagóy izertlewshilerdiń atap ótiwishe, demokratiyalıq qayta qurıw ideyaları hám puqaralıq jámiyeti qáliplesiwi jas xivaliklar hám jas buxoroliklar awqamları programmalarında sawlelengen. Olar jadidlar liberal háreketi sıpatında tekǵana sociallıq munasábetlerdi reformalawda, bálki 1920 jılda Xiva hám Buxoroda xalıq kórsetiwlarında qatnasqanlar.Turkiston avtonomiyası ushın gúresgen jadidlar, ǵárezsizlik ushın háreketke múnásip úlesin qosqan.YUrtimizda sociallıq-filosofiyalıq pikir, atap aytqanda jadidlar túsinde, puqaralıq jámiyeti ideyaları bilim qádiriyatınıń qáliplesiwine qaratılǵan edi. M. Salamatiy, A. Avloniy, A. Fitrat óz dáwirinen ilgerilep ótip, puqaralıq jámiyeti tek ózbetinshe mámleket sheńberinde ámelge asıwı, haqqındaǵı juwmaǵını aytadilar. Bunnan tısqarı, olar, dástúr hám úrp-ádetler demokratlashuvga tosıq bolmaslıǵın, kerisinshe, ámeldegi dástúrler sheńberinde ámelge asırılǵan modernizaciya, puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi hám turaqlı rawajlanıwınń za’ru’rli faktorı ekenligin tiykarlaydı.Birinshi Prezident I. A. Karimovning sózleri menen aytqanda, “ózbek xalqi bay tariyxı uzaqótken zamanǵa barıp taqaladı, hám úsh mıń jıllıq dáwirdi óz ishine alıp, bizge bay tájiriybe hám ibratlı12saboq beredi, onı qabıllawımız hám rawajlandırıwımız kerek boladı”.Uluwma alǵanda, puqaralıq jámiyeti filosofiyalıq konsepsiyalarining insaniyat tariyxında ornı hám rolin bahalar ekenbiz, onıń tekǵana ilimiy-texnikalıq tabıslar menen, bálki insan borlig'ining ekzistensial baslanıwsın qayta túsiniw menen keshgen. Bul dáwirde insan erkinligin basqasha túsiniw usılı júzege kelip, ol pánge saldamlı tásir etedi.Bunda erkinlik óz qızıǵıwshılıqları jolında basqariluvchi emes, bálki hár bir insannıń óz táǵdiri ushın juwapkerligi mánisinde túsiniledi.5.Puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı zamanagóy konsepsiyalar.

XXasr baslarıdan puqaralıq jámiyeti salasında ámelge asırılǵan izertlewler “puqaralıq jámiyeti” kategoriyasini funksional xarakteristikaların túsiniw quramalılasadı. Bul puqaralıq jámiyeti túsinigin izertlew etıwde, puqaralardıń socialliq ómirinde aktual talaplarını sáwlelendiriwshi, jańa kriteryalardıń kiritilgenligi menen tiykarlanadı. SHunday etip puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı qıyallar rawajlanıwını sistemalastırıw: birinshiden, olardıń sociallıq-filosofiyalıq tiykarları xarakteristikası menen, ekinshiden, ideologiyalıq tiykarlardıń qásiyetlerine kóre, úshinshiden, puqaralıq jámiyetiniń sap ilimiy konsepsiyalarini anıqlaw menen belgilenedi.Biraq, puqaralıq jámiyeti modeli islep chiqiluvchi dáslepki, bazalıq sociallıq-filosofiyalıq teoriyalerde izertlewshilerdiń konsepsiyalarini eki gruppaǵa boladı:

-formatsion hám sivilizatsion jantasıwlar; modernizatsiya hám postmodernizm konsepsiyasi.