O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

3-TEMA: JA’HA’N TAJRIYBESNDE FUQARALIQ JA’MIYATI INSTITUTLARININ’ ISKERLIGI

Joba:

1. Demokratiyalıq institutlar rawajlanıwı puqaralıq jámiyeti talabı.

2. Puqaralardıń mámleketlik hám jámiyet basqarıwına qatnasıwı.

3. Jámiyetlik birlespeleri puqaralıq jámiyetinińmuhim shárti

4. Ózbekstanda siyasiy partiyalar evolyuciyalıq rawajlanıwı hám huqıqıy tiykarlar

5. Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerliginiń konstituciyalıq negizleri

Demokratiyalıq printsplarǵa ámel etip, puqaralıq jámiyetin qurıwdı maqset etken jámiyette puqaralardıń mámleketlik hám jámiyetti basqarıwda keń tartıw, aktiv qatnasın támiyinlew tiykarǵı siyasiy maqsetke aylanadı. Bul, demokratiyalıq institutlardıń rawajlanıwını xarakterleytuǵın za’ru’rli kriterya bolıp tabıladı. SHu mániste, " Demokratiya,- dep jazadı Birinshi Prezidentimiz Islom Karimov, — insan, jámiyet, mámleketlik degen úsh sub'ekt óz-ara bir-birin toldıratuǵın, bir-birin boyitib, kerek bolsa, qadaǵalaw etip turadıǵan sistema bolıp esaplanadı. Bul hár qaysı insannıń jámiyet menen, jámiyettiń bolsa mámleketlik menen munasábetin, olar ortasındaǵı teń salmaqlılıqdı ańlatadı».Atap aytqanda, ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarından baslap Ózbekstanda xalqni mámleketlik hákimiyattı basqarıwda qatnasıwını támiyinlewdiń siyasiy-huqıqıy tiykarların jaratılıwıǵa bólek itibar qaratildi. Ózbekstanda jańa demokratiyalıq jámiyet tiykarlarına ótiw, totalitarizmdan miyraslar bolıp qalǵan mámleketlik hám puqara munasábetlerine toqtatıw beriw siyasattń ústin turatuǵın baǵdarına aylandı. Qısqa dáwirde mámlekette " puqara - jámiyet -mámleketlik" sisteması nızamlı tıykarǵa qoyıldı. Bul - siyasiy tárepten keń hám hár tárepleme analizge iye bolǵan process. Bul jámiyette, insannıń barlıq huqıqları: atap aytqanda, mámleketlik jumıslarında qatnasıw; ıqtıqat erkinshegi; jıynalıslar; awqamlar erkinligin ámelde támiyinlew siyasiy haqıyqatlıqka aylanadı. '" Puqara" hám " mámleketlik" munasábetlaridagi ámeldegi biyganalasıw processlerine toqtatıw berilip, olardı mámleketlik hákimiyattı basqarıwǵa bolǵan juwapkerligi hámde mámlekettiń puqaralar aldındaǵı juwapkerligi payda boldı. Atap aytqanda, bas Qomusimizning 32-statiyasında belgilep qoyılǵanidek, Ózbekstan Respublikasınıń puqaraları jámiyet hám mámleketlik jumısların basqarıwda tikkeley hámde óz wákilleri arqalı qatnasıw huqıqına iye esaplanadılar dep, belgilep qóyıladı. Bunday múmkinshilik jámiyette demokratiyalıq institutlardıń rawajlanıwı menen támiyinlenedi.Demokratiyalıq institutlar jámiyet turmısında demokratiyalıq printsplardı qarar tabıwǵa xızmet etetuǵın shólkemler hám strukturalar kompleksi. Tariyxıy tárepten olardı shártli túrde demokratiyalıq mazmunga iye bolǵan dástúriy, sociallıq-siyasiy institutlar (mámleketlik,siyasiy partiyalar, jámiyetlik shólkemleri, OAV) hámde tek demokratiyalıq jámiyet sharayatında iskerlik júrgizetuǵın arnawlı institutlarǵa, mısalı, adam huqıqların ámel etiliwin támiyinleytuǵın hár qıylı mámleketlik emes strukturalarǵa ajıratıw múmkin.Demokratiyalıq institutlar mámlekette puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwde za’ru’rli áhmiyetke iye boladı. Kúshli puqaralıq jámiyetiniń ayriqsha tárepleri sonnan ibarat, demokratiyalıq printsplar rawajlanıwında puqaralıq institutları iskerligine keń orın beriledi, olar jámiyette jámiyetshillik qadaǵalawını ámelge asıradı, mámlekettiń itibarınan shette qalǵan mashqalalardi belgilew hám saplastırıwda mámleketlik institutları menen xızmetleslik etedi.Búgingi kúnde, Ózbekstanda puqaralıq jámiyeti institutların qáliplestiriw hám rawajlandırıwǵa qaratılǵan 200 den artıq nızam hám nızamosti hújjetleri qabıllandı. Bular gápine tiykarǵı hújjetler sıpatında, “Ózbekstan Respublikasında jámiyetlik birlespeleri tuwrısında” (1991y.), “Kásiplik awqamları, olardıń huqıqları hám iskerliginiń kepillikleri tuwrısında” (1992y.), “Mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri tuwrısında” (1999 y.), “Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında” (1999 y.), “Siyasiy partiyalar tuwrısında” (1996 y.), “Jámiyetlik fondlari tuwrısında” (2003 y.), “Siyasiy partiyalardı finanslıq támiynlew tuwrısında” (2004 y.), “Hújdan erkinshegi hám diniy shólkemler tuwrısında” (1991 y), “Mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri iskerliginiń kepillikleri tuwrısında” (2007 y), “Ǵalaba xabar quralları tuwrısında” (1997 y), “Jámiyetshillik qadaǵalawı tuwrısında”, “Sociallıq serikshilik tuwrısında” (2014 y) Ózbekstan Respublikası nızamların tán alıw etiw múmkin.2. Puqaralardıń mámleketlik hám jámiyet basqarıwına qatnasıwı.Demokratiyanıń kriteryaları kóp qırlı bolıp, ol jaǵdayda siyasiy erkinlik, puqaralıq huqıqları, mámleketlik hám jámiyet qurılısıda, basqarıw processlerinde qatnasıwǵa intilgan, sociallıq tartıslarǵa qatnasqan, óz hatti-háreketleri, juwapkerlik iskerligi boyınsha saylawshılar aldında esabat beretuǵın wákillerdi tańlawda qatnasqan hám insanlar arasında taqat hám mawasa kerekligin tushungan puqaralar tárepinen qadrlangan táǵdirde ol mudami rawajlanıp, rawajlanıwlashib baradı. SHu tárepten, Ózbekstanda ámelge asırılıp atırǵan demokratiyalıq jámiyetti xarakterleytuǵın za’ru’rli kriterya mavjud bolıp tabıladı. Bular " Jámiyette,- dep jazadı Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi PrezidentiI. A. Karimov,- demokratiya qaysı dárejede ekenligin belgileytuǵın keminde ush kriterya bar. Bular - xalıq qararlar qabıllaw processlerinen qanshellilik xabarlılıǵı bolıp tabıladı. Húkimet qararları xalıq tárepinen qanshellilik qadaǵalaw etiliwi, ápiwayı puqaralar mámleketlikti basqarıwda qanshellilik qatnasıwı bolıp tabıladı. Áne sol úsh tarawda haqıyqıy jılısıwlar bo'lmas eken, demokratiya haqqındaǵı hámme gáp sózler yamasa xalqqa marapat etiw, yamasa ápiwayı siyasiy oyın bolıp qolaveradi. " Respublikada jámiyettiń barlıq iskerlik tarawılarında ámelge oshayotgan ózgerislerdi, áne sol úsh kriterya boyınsha demokratiyalıq jámiyet farqni salıstırıwiy analiz etiletuǵın bolsa, tómendegi za’ru’rli farqni tusinip jetiw qıyın emes.Qısqa dáwirde mámlekette " puqara - jámiyet -mámleketlik" sisteması nızamlı tıykarǵa qoyıldı. Bul siyasiy tárepten keń hám hár tárepleme analizge iye bolǵan process. CHunki, onıń mánisi jámiyette demokratiyalıq processlerdi ámelge asırıwdı názerde tutadı, eń keregi puqara mápi menen mámleketlik hákimiyattı basqarıw óz-ara muwapıqlasadı. Bul jámiyette, insannıń barlıq huqıqları: atap aytqanda, mámleketlik jumıslarında qatnasıw; ıqtıqat erkinshegi; jıynalıslar; awqamlar erkinligin ámelde támiyinlew siyasiy voqeylikka aylanadı. '" Puqara" hám " mámleketlik" munasábetlaridagi ámeldegi biyganalasıw processlerine toqtatıw berilip, olardı mámleketlik hákimiyattı basqarıwǵa bolǵan ma'sulligini hámde mámlekettiń puqaralar aldındaǵı juwapkerligi payda boldı.Puqaralardıń mámleketlik hákimiyattı basqarıwǵa qatnasıwda " haqıyqıy" hám " haqıyqıy bolmaǵan demokratiyani" bir- birinen parıqlaw zárúr. Házirgi dáwirde " demokratiya" túsinigi keń mániste isletiledi. Demokratiya mámleketlik hákimiyattı basqarıw formasında, kópshiliktiń mekeme etiw forması sıpatında; ekinshiden, basqarıwdıń sonday formasıki, ol jaǵdayda puqaralar óz huqıqların shaxsan emes, bálki ózleriniń wákilleri arqalı ámelge asıradı. Bul wákillik demokratiyası sharayatında kórinetuǵın boladı; úshinshiden, basqarıwdıń sonday formasıki, ol jaǵdayda konstitutsion normalar tiykarında ayırım individ yamasa gruppa huqıqları támiyinlenedi.Bunnan tısqarı, " demokratiya" qanshellilik tariyxıy-siyasiy mazmunga iye bo'lmasin, onıń ayriqsha juwapkershilik yuki ámeldegi. Jámiyetti demokratiyalastırıw hár qanday demokratiyaǵa " jasıl yo'l" ashıp beriwdi maqset etip qo'ymaydi. Haqıyqıy demokratiya insan shaxsiga eń joqarı qádiriyat sıpatında qaraydı hám olardı hákimiyattı basqarıw jumıslarında aktiv qatnas etisleri ushın zárúr bolǵan sistemanı jaratadı. Ol jaǵdayda saylaw sisteması tiykarǵı orın tutadı.Ózbekstanda saylaw sistemasın isloh etilib, bir mandatlilikdan kóp mandatli saylaw sistemasına o'tilishi puqaralarǵa siyasiy erkinliklerin, huqıqlarınan hár tárepleme paydalanıw múmkinshiligin berdi. Jámiyet ómirin reformalawǵa, qáliplesken eski sistema ornıda birotala jańa siyasiy qádiriyatlardı qarar tabıwǵa shárt-sharayattı payda etti.Bul insanlar sanasın, oylawında jámiyet siyasiy turmısıǵa qarawda jańasha jantasıwǵa, " totalitar ań hám oylawni" toqtatıw tawıp barıwına za’ru’rli dúmpish boldı. Puqaralardıń mámleketlik hákimiyatda qatnasıwı process sıpatında jańasha mazmun menen boyib barmaqta. Bul jámiyette payda bolǵan túrme-túr demokratiyalıq institutlar menen tikkeley baylanıslı. Demokratiyalıq jámiyet qurıw wazıypaları mámleketlik hákimiyat iskerligin, lawazımlı shaxslar menen puqara ortasındaǵı munasábetlerdi, olardı bir- birlerine salıstırǵanda juwapkerligin baylanıstırǵan halda ámelge asırıwdı taqoza etedi. SHuning ushın da, Ózbekstan Respublikası Konstituciyasinń 2 statiyasında " Mámleketlik xalıqtıń erk-ıqrarın bildirip, onıń máplerine xızmet etedi. Mámleketlik shólkemleri, lawazımlı shaxslar, jámiyet hám puqaralar aldında ma'suldirlar" dep jazıp qoyılǵan.Demokratiyalıq jámiyette puqaralardı mámleketlik hám jámiyetti basqarıwda qatnasıwı, tikkeley jámiyet siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq, materiallıq tuzulmalarni isloh etip barıwdı talap etedi. Nosiyosiy institutlar da siyasiy turmısqa óziniń ámeliy usınısları menen tásirin ótkerip baradı. Puqaralardıń mámleketlik hám jámiyetti basqarıwda qatnasıwınıń demokratiyalıq tárepleri:

a) hákimiyattıń xalıq tárepinen mekeme etiliwi;

b) hár qıylı sociallıq gruppalar huqıqlarınıń uyqas halda sáwlelendiriliwi;

v) hár bir puqara huqıqlarınıń kepillik berilgenligi;

g) erkin saylaw;

d) puqaralardıń nızam aldında tengligi;

e) ádil sud hákimiyat; yamasa) siyasiy institutlar, pikirler hám ideologiyalar túrli-tumanlıǵı sıyaqlı za’ru’rli tiykarlarda ayqın kórinetuǵın boladı.Ǵárezsizlik sebepli mámleketlik hám jámiyet basqarıwdıń haqıyqıy demokratiyalıq tábiyatı tuwrısında anıq oyda sawlelendiriw, pikir hám oy-pikirler payda bolıp, puqaralar óz erkinlikleri, siyasiy huqıqların tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan ámelge asırıw múmkinshiligine iye boldı. Bul huqıq Ózbekstannıń xalıq ara munasábetlerdiń sub'ektine aynalǵanlıgınan, puqaralardıń óz táǵdirin ózi ámelde belgilew shárt-shárayatların támiyinlamoqda. Nátiyjede, demokratiya xalıq húkimetke emes, kerisinshe húkimet xalqqa xizmet etiwi kerekligi tuwrısındaǵı printspǵa tiykarlana basladı. Demokratiya sharayatında xalıq mámlekettiń eriksine qaray emes, kerisinshe, sanalı, aktiv puqarası sıpatında qatnasadı. Mámleketlik hám puqara ortasında sonday aqılǵa say munasábet qarar tabadıki, mámlekettiń puqara ústinen húkimranlıǵı, zorlıqshılıǵı, " bo'ysundirish" sıyaqlı totalitar mámleketlikke tán belgileri toqtatıw tabadı. Mámlekettiń demokratiyalıq kúshi da onıń puqaraǵa bolǵan munasábeti menen belgilenedi. SHunda xalqning mámleketlikke salıstırǵanda sadıqlıqı joqarı boladı. Xalqni tıńlaǵıshlıq tiykarında tutıp turıw hám siyasat aparıw, oxir aqıbette tek demokratiyalıq processlerge hámde xalqning jámiyet basqarıwı processlerinen, aktiv miynet ruwxıylıqınan so'ndiribgina qalmastan, mámleketlikti kem-kemnen hálsiz bir jaǵdayǵa túsip barıwǵa sebep boladı. Bunday mámleketlik, siyasiy rejimniń dúnya hamjamiyati aldında da orını joqarı bolmaydı. Puqaralarǵa erkinlik, demokratiyanı real támiyinlep bermegen mámleketlik tábiyatan bilimlendiriw bola almaydı.Demokratiyalıq jámiyette bolsa puqaralar óz erkinshegi hám huqıqlarınan tolıq paydalanıw múmkinshiligine iye boladılar. Bular:

a) áwele, erkin miynet iskerligin tańlaw jáne onı ámelge asırıw;

b) mámleketlik hákimiyattan hám ózbetinshe bolǵan hár qıylı institutlarda qatnasıw;

v) socialliq ómir tarawlarıda erkin iskerlik kórsetiw;

g) jámiyet siyasiy-sociallıq, materiallıq turmısında júz bolatuǵın ózgerislerden xabarlı bolıw, hár qıylı pikir hám qarawlarǵa óz munasábetlerin xabar beriwde erkin bolıw menen birge, arnawlı bir juwapkershilikin da óz gerdenine alıw arqalı ámelge asıp baradı. Ózbekstan ǵárezsizlik sebepli, puqaralardıń sóz, jıynalıslar hám hújdan erkinligin da jańasha tiykarlarǵa qoydı. Bul qol qatılmas huqıqlardan paydalanıw múmkinshiliklerin milliy qádiriyatlar hám dástúrler, Respublikanıń milliy quramı qásiyetleri, polietnik mámleketlik talaplarınan kelip shıqqan halda ámelge asıra basladı. Bul hár bir insanǵa, onıń milleti, dini, jinsi, sociallıq poziciyasinen qaramastan, puqara sıpatında da huqıqların teń ámelge asırıw ushın demokratiyalıq tiykarlar jaratıp berildi. Bul Respublikada jasap atırǵan hár bir puqaranıń mámleket siyasiy-sociallıq turmısında erkin iskerligin ámelde támiyinlep berip atır.Puqaralardıń jámiyettegi basqarıw processlerinde qatnasıw dárejesi, kóp tárepten olardıń ámelge asırılıp atırǵan siyasiy processler, mámleketlik strategiyası maqsetleri jáne onıń tiykarǵı baǵdarlarını qanday dárejede anıq oyda sawlelendiriw etiwlerine tikkeley baylanıslı boladı. SHunda olardıń iskerligi mámleketlik hám umummillat mápleri menen uyqas halda kórinetuǵın boladı, hár bir puqara, óz huqıq hám erkinliklerin mámleket ozodligi, onıń perspektivası menen baylanıstırǵan halda uyqas kóredi. SHunda puqaranıń minneti menen erkinshegi óz-ara uyqaslasadı. Olar óz qálewleri tiykarında birovning ta'ziqida emes, bálki sanalı halda demokratiyalıq processlerde qatnasadı. Puqaralardıń jámiyetti basqarıwda qatnasıwı, keń túsinik bolıp, ol tek saylawoldi kompaniyasında qatnasıw yamasa belgili hámelge iye bolıp, sociallıq iskerlikte bolıwıdan kóre kóp qırlı bolıp tabıladı.Demokratiyalıq institutlar iskerlik kórsetip atırǵan házirgi sharayatta puqaralardıń jámiyetti basqarıwda qatnasıwı hár qıylı jónelislerde keńeyiplik barmaqta. Bular, a) miynet jámáátlerinde (múlkshiliktiń formasından qaramastan); b) noishlab shıǵarıw tarawlarıda; v) tálim- tárbiya mákanlarında; g) máhellelerde; d) jergilikli óz-ózin basqarıw keńselerine saylanish jáne onıń keńesleri arqalı: e) hár qıylı sociallıq gruppalar, siyasiy partiyalar yamasa háreketler; yamasa) jámiyette ámeldegi basqa hár qıylı nosiyosiy institutlar arqalı jámiyetti basqarıw processlerinde qatnasadı. Bular menen puqaralar ulıwma mámleketlik, wálayat, rayon yamasa awıl dárejesinde jámiyettiń siyasiy-sociallıq, ekonomikalıq hám ruwxıy turmısı arqalı hár qıylı insanlar, sociallıq-siyasiy gruppalar iskerligi menen baylanısadılar. Basqarıwda ol yamasa bul dárejede qatnasadılar. Bunda olar óz jeke huqıqların basqa shaxslar huqıq hám erkinlikleri menen uyqas halda kóriw múmkinshiligine iye boladılar, onı ańlap etediler. SHaxslar jámiyetti basqarıwda qatnasıw etar eken, óz huqıqların basqa shaxslar huqıqlarına qarsı halda emes, kerisinshe konsensus jaǵdayıda bolıw za’ru’rli ekenligin bul jámiyetti basqarıwdıń demokratiyalıq printsplar menen uyqas tushushini tolıq esapqa alıwǵa karatilgan siyasiy mádeniyatǵa iye bolıp baradılar. Bul umumdemokratik rawajlanıw nızamları menen uyqas túsedi. Puqaralardıń demokratiyalıq processlerde qatnasıwı bul qatıp qalǵan, ózgermeytuǵın bir jaǵday emes. Ol mudami rawajlanıwǵa beyim hám barlıq puqaralar arasında óz-ara xızmetleslik, shártlesiw hám óz-ara kelispewshilikli jaǵdaylar júz bolǵanda taqat-qánaatlı bolıp, bilimlendiriwlikni talap etedi. Jámiyetti basqarıwda puqaralardıń qatnasıwı olardan joqarı dárejede puqaralıq mádeniyatı bolıwdı da talap yetedi. Puqaralıq mádeniyatı qansha joqarı bolsa, jámiyette demokratiyalıq processler sonsha rawaj tawıp baradı. SHuning ushın huqıqıy demokratiyalıq jámiyetti qurıwdı maqset etip qoyǵan Ózbekstan, puqaralardıń siyasiy ań hám mádeniyatın asırıwdı da ústin turatuǵın wazıypa etip qóyadı.. Puqaralar ózlerinde joqarı mádeniyattı formalantirib, demokratiya isine úlken juwapkershilik menen jantasıw, óz erki hám azatlıqlarına jáne de juwapkershilik menen jaqınlaw zárúr ekenligin tereńrek ańlap etpekteler.Mámlekette ámelge asırılǵan túpkilikli ózgerisler nátiyjesinde puqaralardıń mámleketlik hákimiyatda qatnasıwı process sıpatında jańasha mazmun menen boyib barmaqta. Bul jámiyette payda bolǵan túrme-túr demokratiyalıq institutlar menen tikkeley baylanıslı. SHu noqatı názerden yondashganda, búginge kelip, jámiyet sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy-ruwxıy turmısında mámleketlik hákimiyatdan fuqarolik institutlarınń wazıypaları keńeyiplik baratırǵanlıǵın gúzetemiz. Eger 1991 jılda Respublikamizda 95 dane NNT belgilengenler etilgen bolsa, 2000 jılǵa kelip olardıń sanı 2585 danege etdi. 2013 jılda bolsa 6 mıńnan asıp ketti. Búgingi kúnde olardıń sanı 8250dan asqanın kórsetip atır.

O‘zbekistonda NNT rivojlanish dinamikasi

3. Jámiyetlik birlespeleri puqaralıq jámiyetiniń za’ru’rli shárti. Ekenin aytıw kerek, ǵárezsizlik jıllarında milliy qádiriyatlar, materiallıq dástúrlerdi jáhánning aldıńǵı demokratiyalıq printspları menen boyitgan halda mámleketlik-jámiyet xızmetlesligine qollanıw etiwdiń ózbek modeli tájiriybesi jaratıldı. Búgin kóplegen mámleketlikler mámleketlik hám jámiyet munasábetlerin tártipke salıwdıń eń maqultúsetuǵın jolı sıpatında qarayotgan bul ámeliyat mámleketimiz tiykarǵı nızamları qáliplesiwidayoq itibarǵa alındı. Atap aytqanda, bas Qomusimizning 56 statiyasında “Ózbekstan Respublikasında nızamda belgilengen tártipte ro'xatdan ótkerilgen kásiplik awqamları, siyasiy partiyalar, ilimpazlardıń jámiyetleri, hayal-qızlar, eń húrmetliler hám jaslar shólkemleri, dóretiwshilik awqamlar, ǵalabalıq háreketler hám puqaralardıń basqa awqamları jámiyetlik birlespeleri sıpatında tán alıw etiledi ” dep, onıń huqıqıy ob'ekti óz ańlatpasını tapqan.SHuningdek, Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasıda “Mámleketlik jámiyetlik birlespeleriniń huqıqları hám nızamlı máplerine ámel etiliwin támiyinleydi, olarǵa socialliq ómirde qatnasıw ushın teń huqıqıy múmkinshilikler jaratıp beredi.Mámleketlik shólkemleri hám lawazımlı adamlardıń jámiyetlik birlespeleri iskerligine tartılıp ketiwine, sonıń menen birge jámiyetlik birlespeleriniń mámleketlik shólkemleri hám lawazımlı shaxslar iskerligine tartılıp ketiwine jol qoyılmaydı” sıyaqlı normalardıń bekkemlanganligi mámleketimizde jámiyetlikbirlespeleriniń qáliplesiwi hám rawajlanıwı mámleketlik tárepinen tolıqqonli támiyinlengenligi hámde onıń shólkemleri menen teń huqıqda xızmetleslik etiwin názerde tutadı., «Sociallıq seriklik tuwrısında» nızamda mámleketlik hákimiyat hám puqaralıq jámiyeti institutları munasábetlerinde bir qatar ózgerisler payda boladı.Birinshiden, «Sociallıq seriklik tuwrısında» Nızam búgin mámlekette jırlaw menen baylanıslı, tiykarınan mámleketlik hákimiyat hám basqarıw shólkemleri gerdeninde bolıp kiyatırǵan bir qatar wazıypalar hám olar boyınsha kepilliklerge iyelikde mámleketlik - jámiyet serikchiligini ańlatadı. Sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw programmaların ámelge asırıwda olardı proektlashtirish, shólkemlestiriw, tártipke salıw, basqarıw, baqlaw boyınsha wazıypalar hám kepilliklerdiń bir bólegi puqaralıq jámiyeti institutları gerdenine ótiwi bir tárepden mámleketlik hám jámiyet basqarıwdı ámelge asırıwda puqaralıq jámiyeti institutlarınń rolin asırsa, ekinshi tárepden bul puqaralıq jámiyetke ótiw talaplarınan birinń hal etiliwin ańlatadı.Ekinshiden, mámleketlik hákimiyat hám basqarıw shólkemleri házirgi waqıtta sociallıq-gumanitar mashqalalardi analiz etiw hám olar boyınsha belgilengen ilajlardı ámelge asırıwda etakchilik etip keledi.Úshinshiden, mámleketlik strukturaları usı munasábetlerge óz kepilliklerinde belgilengen normalardan kelip shıǵıp yondashadi, puqaralıq jámiyeti institutlarınń bolsa ortadaǵı máseleni sheshiwde qatnasıw kepillikleri anıq emes. Bul jaǵday bolsa óz-ózinen máselenń bir tárepleme hal etiliwi yamasa sansolorlikning kelip shıǵıwına sebep boladı.Tórtinshiden, puqaralıq jámiyeti institutlarınń óz-ózin basqarıw mexanizmları hám huqıqıy wákilliklerinń ózgeriwi mámleketlik hákimiyat hám basqarıw shólkemleri mexanizmı hám huqıqıy kepilliklerinde dastrukturalıq ózgerislerin payda etedi.

4-TEMA: PUQARA, PUQARALIQ HA’M ISKER PUQARALIQ POZITSIYASI

Reje;

1. 
   Jaslarlarda puqaralıq pozitsiyasini qáliplestiriwdiń sociallıq-ruwxıy hám etikalıq tárepler
   
2. 
   Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda puqaralıq mádeniyatı hám juwapkerliginiń ornı
   
3. 
   Ózbekstanda jaslarǵa tiyisli mámleketlik siyasatınıń strategik Jo'nalasl Bárkámal áwladtı tárbiyalaw ideyası jáne onı ámelge asırıw mexanizmları
   
4. 
   Sociallıq seriklik-etuklik kriteryası
   
5. 
   Sociallıq serikliktiń tariyxı hám izbe-izliligi
   
6. 
   Sociallıq serikliktiń teoriyalıq tiykarları
   
7. 
   Ózbekstanda sociallıq seriklik teoriyasınıń bayıtılıwı hám ámeliyatınıń rawajlantirilishi
   

Sociallıq seriklik ideyası social hám siyasiy tarawda insaniyat kashf etken eń ullı oylap tabılǵanlardan biri bolıp tabıladı. Insaniyat sociallıq serikliktiń kerekligin ańlap etiwi ushın kóp ásirler kerek boldı. Bul processda uzaq dawam etken konfrontatsiyani, mawasasız gúreslerdi, keskin sociallıq dawlardı basdan keshiriwge tuwrı keldi.“Sociallıq seriklik” túsinigi sociallıq pánlerge kirip kelgenine kóp waqıt bolǵanı joq. Bul túsinik barinen burın miynet munasábetleri sheńberinde hám olardı tártipke salıw maqsetinde jaratıldı. Kapital menen miynet, jumıs beretuǵınlar menen jalshılar ortasındaǵı munasábetler ásirler dawamında rawajlanıp kiyatırǵan sonda da, olardı tártipke saladıǵan sociallıq serikliktiń zárúrligi hám múmkinligin XIX ásirdiń aqirlari- XX ásir baslarına kelipgine anglay baslandı. Bul dáwirshe sociallıq miynet processlerindegi qarama-qarsılıqlar geyde tómenlep, geyde kúsheyip dawam etaverdi. Bul qarama-qarsılıqlar sociallıq munasábetlerdiń negizin quraytuǵın munasábetler, yaǵnıy jumıs beretuǵınlar menen jalshılar máplerinń uyqas kelmewi nátiyjesinde payda bolǵan edi.Sociallıq seriklik social hám siyasiy tarawda insaniyat kashf etken eń ullı oylap tabıw sıpatında XX asirde maydanǵa keldi. Ungacha da adamlar arasında seriklik munasábetleri ámeldegi bolǵan. Bunday munasábetler mińlaǵan jıllardan berli dawam etip keledi. Sherikliktin’ urıqları hátte joqarı dárejede rawajlanǵan haywanlar, mısalı qasqırlar, arıslanlar, sirtlonlar hám Afrikadaǵı sirtlonsimon ıytlar gruppalarında da kózge taslanadı. Tabısqa erisiw ushın bul haywanlardıń hár biri ań processinde ózleriniń hatti -háreketin serikleriniń hatti-háreketleri menen maslastıirip ámelge asıradı. Bul serikliktiń urıqları hám baslanıwiy kórinisleri edi.Sociallıq serikliktiń XX asrgacha jámiyette ámeldegi bolǵan seriklikten tiykarǵı ayırmashılıǵı sonda, ilgerileri seriklik bólek shaxslar, ol jaqqa borsa, kishi gruppalar ortasındaǵı seriklikten ibarat edi. Mısalı, bir jámáátda miynet qılıp atırǵanlar, bir kásip iyeleri, qońsı-qobalar, úrim-putaqlar, tanıw- biliwler qandayda bir jumısdı orınlawda bir- birleri menen seriklik eter edi. SHeriklikning bul kórinisi házir da dawam etip kelip atır.Sociallıq seriklik serikliktiń rawajlanıwındaǵı jańa joqarı basqıshnı ańlatadı. Sociallıq seriklik bólek shaxslar yamasa kishi gruppalar emas Jámiyet kishi gruppalar (shańaraq hám baslanıwiy gruppa) den shólkemlesken bolıp olardıń arasında tez-tez qarama-qarsılıqlar payda bo'lar edi. Bul qarama-qarsılıqlar tiykarınan aymaq hám tirishilik dáreklerin talasıw áqibetinde júz berer edi.Jámiyettiń mápleri bir- birine qarsı bolǵan úlken sociallıq gruppalar: qullar hám qul iyelewshiler klasıǵa ıdırawı mápler zidligini keskinlashtirib jiberdi. Mápler ortasındaǵı qarama-qarsılıqdıń keskinlashuvi mápleri ayaq astı atırǵan klass-qullarning stixiyali shıǵıwları kóterilis hám qo'zolonlarga alıp keldi. Bunday kóterilislerdi bastırıw ushın qul iyelewshiler mirshablar hám armiya sıyaqlı strukturalardı quradı. Qul iyelewshiler ideologiyası qul iyelewshilerdiń joqarı siyasiy gruppa ekenin tiykarlawǵa, adamlar ortasındaǵı múlkshilik hám huqıqıy teńsizlikti ilohiy kúshler eriksi menen ańlatıwǵa háreket eter edi.Feodalizmga ótiw menen baylanıslı jańa sociallıq gruppalar: feodallar hám dıyxanlar klasınıń payda bolıwı olar ortasındaǵı qarama-qarsılıqdı formaan biroz yumshatdi. Jaydorlar dıyxanlarǵa ádewir yon basıwdı: olarǵa shańaraq qurıw, ónimniń arnawlı bir úlesin alıw huqıqı berildi. Biraq jaydorlar ideologiyası feodallar, olar ishindegi siyasiy gruppalar: dvoryanlar, graf, markiz, gersog hám taǵı basqalardıń asilzodaligi, olar joqarı irq wákilleri ekeni ma'budlar eriksi menen belgilengenin tiykarlawǵa xızmet eter edi. Dıyxanlardıń tolıq sistema formasına kelmegen ideologiyasıda bolsa ádalatlı patsha, mehriban jaydor tuwrısındaǵı arzıw-úmitler ańlatpalanar edi. Usı waqıtta bul ideologiya beshafqat xojayınlardı qaralar edi. Kórinip turǵanidek, qul iyelewshiler ideologiyası tek qul iyelewshiler mápin, jaydorlar ideologiyası feodallar mápin ańlatpa hám qorǵaw eter edi. Bul ideologiyalar ezilayotgan muqobil klasslar: qullar hám dıyxanlar mápin zinhar o'ylamas edi.Kapitalizm dáwirinde jumısshılar kapitalıstlar menen formaan teń huqıqlarǵa ıyelewdi. Olardıń huqıqıy awhali hám maishiy turmısı dıyxanlarnikiga qaraǵanda formaan talay joqarı edi. Lekin olar da tirishilik etiw ushın ózleriniń kúsh hám qábiletlerin qarjı iyesilerge satıwǵa májbúr edi. Kapitalıstik basqarıw princpınıń dáslepki basqıshlarında jumısshılar júdá sheklengen muǵdardaǵı jeke mulkka iye edi, olardıń tiykarǵı kóbisi jarlı turmıs keshirar edi. Bunday jaǵday jámiyettegi sociallıq larzalarga toqtatıw bere almasdi.Jumısshılar hám dıyxanlardıń kóterilisleri jańa dáwirde da dawam etaverdi. Kapitalıstlar ideologiyası qarjı iyesilerdiń mápin qul iyelewshiler hám feodallar ideologiyası sıyaqlı nıqapsız ańlatpalamas edi. Bul ideologiya endi húkimran klass mápin perdeli tárzde qorǵaw ete basladı. YA'ni endi kapitalıstlarning baylıǵı olardıń aqli ziyrekligi, jıldamlıǵı, ıskerligi, tapqırlıǵı sıyaqlı sapaları menen anıqlama berna baslandı. Jumısshılar da aqıl-ziyreklikin jumısqa solsa, ısker hám tapqır bolsa biymálel boyib ketiwi múmkinligi targ'ib etildi.Kapitalizmniń dáslepki basqıshlarında formalanıp ulgirmegen jumısshılar ideologiyası keyinirek sistema holiga kela basladı. Áne sonday sistemalardan biri sotsialistik revolyusiya teoriyası edi. Bul ideologiya go'yo jumısshılar mápin sáwlelendirsa da, muqobil klass -kapitalıstlarni tek ǵana qoralab qalmay, olardı pútkilley, tag-tamırı menen joq etiwge shaqırar edi.Kórinip turiptiki, sociallıq klasslardıń ideologiyaları tek sol klass máplerin waziypa etip qoya otirip jaratılǵan. Ideologiyalardıń klasıy ayrıqshalıqǵa ıyelewi klasslar ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardı yumshatmagan, bálki bul qarama-qarsılıqlardıń keskinlashuviga xızmet etken. Klasıy mápler ortasındaǵı qarama-qarsılıqlardıń keskinlashuvi sociallıq larzalarga alıp kelgen. Qandayda-bir da klasıy ideologiya muqobil klass mápleri tuwrısında biroz sonda da bas qotirmagan. Sotsialistik revolyusiya teoriyası jumısshılar mápin ańlatiwshı birden-bir haqıyqıy teoriyalıqka dawa qilsa da, negizi jumısshılardıń haqıyqıy mápleri kapitalıstlarni joq etiwde emes, olar menen shártlesiwge erisiwde edi. Lekin ol waqıtta rawajlanıwdıń mine sonday jolı da bar ekenligi ele anglanmagan edi.Pán-texnika jetiskenliklerin óndiriske engiziw nátiyjesinde miynet ońimdarlıǵınıń ósiwi hám kóterilisler kapitalıstlarni biroz yon basıwǵa odadı. Olar jumısshı aristokratiyasi, dep atalǵan qatlamǵa biroz jeńillikler berdiler. Lekin bul jaǵday da kóterilislerge toqtatıw bere almadı. Kóterilis hám kóterilisler dawam etaverdi. Áne sonday kóterilislerdiń joqarı shıńlarınan biri Oktyabr awdarıspaǵı boldı. Bul tónkeriw kósemleri ekspluataciya joq etilgen jańa sotsialistik basqarıw princpı qurılǵanı tuwrısında bong urıwsa da negizi ekspluataciya tugatilmadi. Kapitalizm dáwirinde jumısshılardı ekspluataciya etiw nátiyjesinde payda bolǵan qosımsha bahanı kapitalıstlar ózlestirgen bolsa, endi jumısshılar miyneti sebepli jaratılǵan qosımsha bahanı oray, mámleketlik jáne onıń hámeldarları ózlestira basladı.Sotsialistik basqarıw princpı, dep atalǵan basqarıw princpı negizi kapitalıstik munasábetlerdiń jańa forması-mámleketlik kapitalizmi bolıp shıqtı. Bul basqarıw princpı dáwirinde jumısshılardı ekspluataciya etiwden tısqarı, shet úlkelikti shiyki zat bazasına aylantirildi hám sol formada milliy ekspluataciya da dawam etaverdi. Ekspluataciyaǵa qarsı narazılıqlardı bastırıw ushın kúshli repressiya apparatı dúzildi. Bunıń áqibetinde tekǵana bólek shaxslar, bálki pútkil xalıqlar repressiyaǵa dus keldi. Bir qatar xalıqlardıń óz watanlarınan deportatsiya etiliwi buǵan mısal boladı. Lekin bul deportatsiya etilmegen xalıqlar emin- erkin jasaǵanın anglatmaydi. Olardıń deportatsiya etilmegeni mámlekettiń olarǵa salıstırǵanda bag'rikengligi hám yon basıwı emes, olardıń óz orınlarıda mámleketlikke kóbirek máp keltiriwi múmkinligi sebepli edi. Ekspluataciyaǵa salıstırǵanda narazılıqlar ótken ásirdiń 80-jıllarına kelip sanaat rawajlanǵan aymaqlarda zabastovka hám stachkalar formasında kórinetuǵın boldı. Sanaatı onsha rawajlanbaǵan shet aymaqlarda bolsa xalıqtıń narazılıǵı stixiyali tárzde milletleraro dúgilisisler formasında júz berdi. Biziń jurtımızda áne sonday qarama-qarsılıqlardıń izbe-izliligi Birinshi Prezidentimiz Islom Karimovning “Ózbekstan ǵárezsizlikke erisiw bosaǵasıda” kitabında júdá isenimli hám tásirli tárzde ashıp berilgen.Jumıs beretuǵın qarjı iyesiler menen jalshılar ortasında XX ásir baslarınasha shın mánistegi seriklik ámeldegi bolmaǵan. Olardıń mápleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar kóbinese zabastovkalar, stachkalarga hám kóterilislerge aylanıp ketken.XX asrgacha ámeldegi bolǵan seriklik bólek shaxslar hám kishi gruppalar ortasındaǵı munasábetlerdi tártipke solib kelgen bolsa, sociallıq seriklik úlken sociallıq gruppalar ortasındaǵı munasábetlerdi tártipke sola basladı. Mısalı, jumıs beretuǵın qarjı iyesiler menen yolanma jumısshılardıń mápleri ortasındaǵı tiykarǵı qarama-qarsılıq sonnan ibarat ediki, qarjı iyesiler jalshılardı kóbirek isletip kemrek haq tólewden, jalshılar bolsa kemrek islep kóbirek haq alıwdan mápdar edi. Bul qarama-qarsılıqdı analiz etken Marks onı sheshiwdiń jolı tek bir-sotsialistik revolyusiyani ámelge asırıw, degen juwmaqqa kelgen edi. SHu juwmaq tiykarında ol sotsialistik revolyusiya tuwrısındaǵı teoriyanı jarattı. Bul teoriyaǵa kóre jalshılar komfirqa átirapına birlesip revolyusiya etiwleri, qarjı iyesilerdiń barlıǵını qirib pıtkeriwleri hám mámlekette proletar diktaturasini ornatıwları kerek edi. Marksning taǵı bir juwmaǵı sotsialistik revolyusiya barlıq mámleketlerde jeńis erisiwi hám kommunistlik jámiyet qurılısı tuwrısındaǵı teoriya edi.Áne sol teoriya tiykarında Rossiyada 1917 jıl oktyabr ayında mámleketlik awdarıspaǵı ámelge asırıldı hám proletar diktaturasi ornatildi. Bul hádiyse go'yo Marksning sotsialistik revolyusiya teoriyası tuwrılıǵın tastiyiqlayotganday tuyular edi. Negizi bul hal Marks teoriyasınıń tuwrılıǵı sebepli emes, insaniyat ele rawajlanıwdıń basqa jolı-sociallıq seriklik jolı da bar ekenligin jańalıq ashlıqıp ulgirmegeni sebepli payda bolǵan edi.Ótken ásirdiń 20 - hám 30 -jıllarındaǵı repressiyaler, millionlap adamlardıń yostig'i qurǵatıwı áne sol sotsialistik revolyusiya teoriyasınıń mıywesi edi. Ekinshi jáhán urısınan keyin burınǵı birlespede ámelge asırılǵan imperialistik siyasat, jalǵız partiya hám jalǵız millettiń húkimranlıǵı, milliy Respublikalardıń kóbisi orayǵa shiyki zat jetkizip beretuǵın úlkelikke aylantırıp qoyılıwı da oktyabrdegi mámleketlik awdarıspaǵınıń qorqınıshlı hákis- sesi edi.Sociallıq seriklik ideyası marksizmning muqobili sıpatında maydanǵa shıqtı. Onıń payda bolıwıǵa kúshli dúmpish bergen hádiyselerden biri Oktyabr awdarıspaǵı boldı. Ótken ásirdiń 20 - jılları aqırı hám 30 - jıllarında burınǵı birlespede júz bergen repressiyaler proletariat diktaturasi qanday qáweterli saldarlarǵa alıp keliwin kórsetdi. Keyinirek proletariat diktaturasining qanday saldarlarǵa alıp keliwi73múmkinligi basqa bir qatar mámleketlerde da kórinetuǵın boldı. Endi Batıs mámleketleridegi siyasatshılar hám jámiyetshunos ilimpazlar sotsialistik reolyusiya hám proletariat diktaturasiga muqobil bolǵan ideyalardı asıǵıslıq menen izlewge tústi. Áne sonday ideyanı tabıw ushın olarǵa múlk iyeleriler hám mámleketlik hákimiyat shólkemleri buyırtpa beriwdi. Bul jóneliste Batıs sotsial-demokratlari bir qatar tabıslarǵa eristi.XX ásirdiń ortalarında T. Parsons hám YU. Xabermaslar tárepinen jaratılǵan konsensus teoriyası sociallıq serikliktiń keń kólemde jayılıwıǵa úlken dúmpish berdi. Bul teoriya sociallıq shártnama teoriyası ornına kelip, sociallıq serikliktiń teoriyalıq metodologik hasası wazıypasın atqara basladı.Sociallıq seriklik bazar munasábetlerine ótiw hám demokratiyalıq institutlardı rawajlandırıwdıń za’ru’rli shárti ekenin jáhán ámeliyatı tastiyiqladi. Biziń mámleketimizde da bazar reformaların tereńlestiriw ushın sociallıq seriklik printspların keńlew hám tolıqlaw nátiyjeni ámelde qollanıw etiw zárúr boldı. Áne sol zárúrat Birinshi Prezidentimiz Islom Karimovning “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi”da anıq hám ayqın kórsetip berildi. Prezident Koncepciyasında belgilengen wazıypalardı ámelge asıra barıp 2014 jılda mámleketimizde “Sociallıq seriklik tuwrısında”gi Nızam qabıllandı hám ol 2015 jıl 1yanvaridan kúshke kirdi.. Bul Nızamnıń qabıl etiliwi mámleketimizde sociallıq seriklikti turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiwde za’ru’rli basqısh boldı. SHuni da atap ótiw kerek, “Sociallıq seriklik tuwrısında”gi Nızamnıń qabıl etiliwi sociallıq seriklik salasındaǵı jumıslardıń juwmaqlanganini emes, jańa juwapkerli basqısh baslanǵanın ańlatadı.XX ásirdiń ortalarından baslap jáhándagi kópshilik mámleketlerde sociallıq serikliktiń hár qıylı táreplerin izertlew etiwge kiriwilganda burınǵı kebirolar birlespeinde bul máselege uluwma itibar berilmadi. Óytkeni sonda, burınǵı kebirolar basqarıw princpıında húkimran bolǵan klasıy gúres teoriyası sociallıq seriklikti biykar eter edi. Sociallıq serikliktiń miynet munasábetlarinini tártipke salıw múmkinshilikleri da biykar etilip, bunday máseleler tek kapitalıstik sociallıq munasábetlerge tán, dep daǵaza etilgen edi.Sociallıq seriklikka qızıǵıwshılıqdıń artıwın támiyinlegen sociallıq máseleler XX ásir oxirlaridan baslap sotsialistik lager, dep atalǵan sistemanıń bólekleniwi, kópshilik mámleketlerde transformatsiya processleriniń baslanıwı hámde kusheytiwi edi. Burınǵı sotsialistik basqarıw princpınıń emirilishi óndiris qurallarıǵa jeke menshikchilikning tikleniwi, mal-múlkli hám qarjı iyesiler klası hámde úshinshi sektor- mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdń payda bolıwı hám rawajlanıwına alıp keldi.Burınǵı birlespede mámleketlik emes shólkem dep ataladıǵan kásiplik awqamları, ańshılar jámiyeti, oylap shıǵarıwshılar awqamı sıyaqlı shólkemler ámeldegi sonda da ámelde olar húkimran partiya kórsetpesi menen tuzilar hám sol partiyanıń kórsetpeleri sheńberinden shetke chiqa almas edi. Ǵárezsizlik dáwirinde payda bolǵan mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler ózleriniń iskerligin sociallıq seriklik printsplarına tıykarlanıp alıp bora basladı. Bunnan tısqarı, xalıqtıń qollap-quwatlawına erisiw ushın húkimet shólkemleri wákilleri da sociallıq seriklik texnologiyalarıǵa shaqırıq ete basladı. Dáslep miynet salasındaǵı munasábetlerdi tártipke salıw maqsetinde qáliplesken sociallıq seriklik házirgi kúnde hár qıylı sociallıq gruppalar, sub'ektler hám jámáátlerdiń óz-ara mnuosabatlarini da tártipke salıwǵa xizmet etip atır. Bunnan tısqarı, sociallıq seriklik kóbirek strategik joybarlaw, aymaqlardı kompleks rawajlandırıwdıń hámde taǵı basqaruv qararları qabıllawda barǵan sayın kóbirek hám za’ru’rlilew rol o'ynamoqda.Sociallıq seriklik házirgi kúnde jáhándagi kópshilik mámleketlerdń Miynet kodekslarida, mámleketlerdi strategik rawajlandırıwǵa baylanıslı hújjetlerde, hár qıylı tarawlarǵa tiyisli stilistik usınıslar hám normativ hújjetlerde bekkem orın iyelep atır.Sociallıq seriklik XX ásir aqırı hám XXI ásir baslarıda siyasiy turaqlılıqtı támiyinlewde, jámiyette jańasha insaniy munasábetlerdi qáliplestiriwde barǵan sayın kóbirek hám za’ru’rlilew rol o'ynamoqda. SHularning barlıǵı sociallıq seriklikti pánleraro jantasıw tiykarında oyıq, hár tárepleme hám saldamlı analiz etiw zárúrshiligin payda etti. Bul mashqalanı izertlew etiwde sotsiologiya, filosofiya, ekonomika, sociallıq psixologiya, hám siyasatshunoslik sıyaqlı qatar pánlerdiń izertlew metodologiyalari hám kategoriyalaridan paydalanılıp atır.Sociallıq seriklik barinen burın miynet munasábetlerin tártipke salıw maqsetinde payda bolǵan sonda da, hozigi kúnde onıń jumıs alıp barıw tarawları miynet munasábetleri sheńberinden talay shetke shıǵadı.XX ásir aqırı hám XXI ásir baslarıda “sektorlararo sociallıq seriklik” konsepsiyasi kóp mámleketlerde, atap aytqanda MDHg’a aǵza mámleketlerde keń tarqala basladı. Usı konsepsiyaga kóre, sociallıq seriklik sub'ektleri húkimet, biznes hám mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemler wákillerinen ibarat. “Sektorlararo sociallıq seriklik” eki yamasa úsh sektor: mámleketlik, biznes, kommerciyalıq emes sektor sociallıq máselelerin sheshiwde óz-ara kelisim konstruktiv háreketlerdi ámelge asırıwdı ańlatadı. Respublikamizning “Sociallıq seriklik tuwrısında” Nızamıda sociallıq seriklik sub'ektleri haqqındaǵı 3- bapta sonday dep ataladı: “Sociallıq seriklik mámleketlik shólkemleriniń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları menen mámleketti sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń programmaların, atap aytqanda tarmaq, aymaqlıq programmalardı, sonıń menen birge normativlik-huqıqıy hújjetlerdi hámde puqaralardıń huqıqları hám nızamlı máplerine tiyisli bolǵan basqa qararlardı islep shıǵıw hámde ámelge asırıw boyınsha xızmetlesligi bolıp tabıladı”.SHuni esten shıǵarmaw kerek, Respublikamizning “Sociallıq seriklik tuwrısında”gi Nızamıda sociallıq seriklik sub'ektleri mámleketlik shólkemleriniń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları dep kórsetiliwi mámleketimizde miynet munasábetlerinde da sociallıq seriklik bar ekenligin biykar etpeydi. Miynet munasábetleri salasındaǵı sociallıq seriklik máselelerin Ózbekstan Respublikasınıń “Miynet Kodeksi” hám otızdan artıq nızamları hám basqa normativ- huqıqıy hújjetleri tártipke saladı. Bul haqqında “Miynet Kodeksi”ning 1-statiyasında sonday o'deyiladi: “Ózbekstan Respublikasında miynetke tiyisli munasábetler miynet tuwrısındaǵı nızam hújjetleri, jámáát shártlesiwleri,, sonıń menen birge jámáát shártnamaları hám basqa lokal normativ hújjetler menen tártiplestiriledi”.Miynet salasındaǵı sociallıq seriklik munasábetleri mámleketimizde dúnyanıg kóp mámleketlerinde bolǵanı sıyaqlı bipartizm (óz-ara) formasında, mısalı, jámáát shártnamaları hámde tripartizm (úsh tárepleme) mısalı, jumıs beretuǵınlar, jalshı hám xizmetkerler hámde mámleketlik hákimiyat shólkemleri yamasa olardıń wákilleri qatnasıwında alıp barılmaqta. Mámleketimizde 2011 hám 2014 jıllarda ijroiya hákimiyat (Ministrler Mákemesi), biznes wákilleri (Sawda-sanaat palatası) hámde jalshı hám xizmetkerler (Kásiplik awqamları Federatsiyasi) tonidan imzolagan “Bas shártlesiw”lar da miynet munasábetleri salasındaǵı sociallıq seriklik da bekkem normativ-huqıqıy tiykarda alıp barılıp atırǵanınan dárek beredi. Sociallıq dawlardı sistemalı analiz etiw boyınsha dáslepki urınıslardı Italiyalıq mámleketlik ǵayratkeri hám teoretik Nikkolo Makiavelli ámelge asırǵan edi. Ol birinshilerden bolıp dawlardıń tek vayronkor emes, bálki jaratıwshılıq funksiyaları da bar ekenligine itibar qaratdi. Bunda ol dawlarǵa tuwrı tásir ótkeriw zárúr ekenligin aytıp ótdi. Onıń pikrine kóre bunday wazıypanı mámleketlik orınlawı kerek edi.Sociallıq miynet munasábetleri sistemasın birinshilerden bolıp Angliyalıq Frensis Bekon teoriyalıq analiz etdi. Ol sociallıq klasslardıń pikirlerin moyıntawlıq, basqarıw processindegi aljasıqlar, mish- mishlar hám ǵıybatlardıń tarqalıwı jámiyettegi dawlardıń payda bolıwıǵa alıp keliwin dáliller menen kórsetip berdi.Adamlar ortasında sociallıq shártnama dúziw zárúrligi ideyası Tomas Gobbsning dóretpelerinde bayanlaindi. Usı shártnama jámiyettiń ózin ózi qorǵawı hámde jeke menshiktiń máńgi bolıwına xızmet etedi. Onıń “Leviafan”, “Puqaralar haqqındaǵı tálimotning filosofiyalıq elementleri” dóretpelerinde sociallıq shártnamaǵa erisiw zárúrligi tiykarlab berilgen. Bunday shártnama ulıwma shártlesiw hámde jeke menshiktiń qawipsizligin támiyinlewge xızmet etedi.Jan’a dáwir kelip bilimparvar filosof Jan-Jak Russoning sociallıq shártnama tuwrısındaǵı ideyaları keń tarqaldı. Onıń dóretpelerinde sociallıq shártnama adamlar ortasında joǵatılǵan sociallıq munasábetlerdiń muwapıqlıǵını, óz-ara shártlesiw hám tınıshlıqka umtılıwdı qayta tiklaydi. Jumısshı hám jumıs beretuǵın kapitalıst ortasındaǵı óz-ara munasábetler Joqlıq Smit dóretpelerinde dáslepki bar analiz etildi. Xojalıq júrgiziwdiń tiykarǵı maqseti payda alıw ekenin tán alıw etar eken, ol erkin báseki, jeke menshik humronligi, sawda-satıq erkinshegi, mámlekettiń ekonomikaǵa qospasligi ekonomikalıq turmıstıń “tábiy rejimi” degen juwmaqqa keldi. Onıń pikrine kóre, jalshılar hám kpitalistlar ortasındaǵı óz-ara gúres jámiyettiń rawajlanıp barıwı deregi, báseki bolsa insaniyat ushın párawanlıq keltiretuǵın hádiyse bolıp tabıladı.Nemis filosofları Leybnits hám Immanuil Kant pikrine kóre adamlar ortasındaǵı mawasa hám tınıshlıq sociallıq-ekonomikalıq turmısda shártnama hám kompromissga erisiw tiykarında támiyinleniwi kerek. Tavar óndiriwshiler ortasındaǵı óz-ara ónim almaslaw ideyası hámde hár qıylı sociallıq kúshler ortasındaǵı gúres máselelerin Per Jozef Prudon tárepinen izertlew etildi.Fransiyalıq alım Lui Ogyust Blankı kapitalıstik jámiyetti sın eter eken tariyxıy rawajlanıwdı bilimniń tarqalıwı hám sol tiykarda materiallıq-sociallıq munasábetlerdiń qáliplesiwi sıpatında aytdi.Sociallıq serikliktiń teoriyalıq konseptual tiykarları sociallıq háreket teoriyası, sociallıq tilekleslik, sociallıq shártlesiw, sociallıq berklik tuwrısındaǵı ideyalar tiykarında qáliplesti.M. Veber pikrine kóre dástúriy háreket analiz etiw hámde aqılǵa say sın pikir bıdırdıw múmkin bolmaǵan materiallıq dástúrlerde bekkemlengen minez-qulıq úlgisi bolıp tabıladı. Hárekettiń usı tipi áhmiyeti adamlardıń kúndelik turpayı kóbinese áne sol tárzde júz beriwi menen belgilenedi. Bunday háreketlerde sheshiwshi rolni úrp-ádetler, hár qıylı dárejede anglangan ádetlerge sadıqlıq oynaydı.Sociallıq háreket teoriyası amerikalıq sotsiolog Parsons tárepinen izertlew etildi. Ol sub'ektlerdiń óz-ara tásiri mexanizmların izertlew etdi. Bunda ol kópshilik tárepinen tán alıw etilgen normalar, qulıq- atvor ulgileri iskerliktiń ishki motivlariga aylanıwı procesine bólek áhmiyet berdi. Teń salmaqlılıq, konsensus, sociallıq sistemanıń normativ jaǵdayıdaǵı eń za’ru’rli belgiler ekenine itibar qaratar eken T. Parsons áne sol jaǵdaynı baqlaw hám tártipke salıw processlerine úlken itibar berdi. Onıń pikricha, áyne áne sol jaryonlar jámiyetti ko'ngilsiz dawlardan qorǵaw etedi. Onıń izertlewlerinde konsensus mashqalası óz-ara kelisim háreket jolların izlew menen tikkeley baylanıslı tárzde izertlew etiledi. Bunday óz-ara tásir seriklerdiń óz-ara ekspektatsiyalariga, yaǵnıy bir- birlerinen kutayotgan háreketler hám nátiyjelerge tiykarlanadı.Sociallıq serikliktiń teoriyalıq hám shólkemlestirilgen tiykarlarınan biri bolǵan konsensusni nemis sotsiologi YU. Xabermas demokratiyanıń muqobili sıpatında aytadi. Onıń talqinida demokratiyalıq usıl jámáát hám jámiyetti ekige: kópshilik hám azshılıqka bolıp qóyadı. Konsensus bolsa bolınǵan jámáát hám jámiyetti birlestiradi. Buǵan ol hal etińayogan mashqalaǵa salıstırǵanda kópshiliktiń pikirin anıqlaw jolı menen emes, barlıq tárepler qarsı bolmaǵan sheshimdi tabıw jolı menen erisedi. Konsensusga erisiw ushın mápleri hám jantasıwları bir- birine onsha uyqas kelmeyotgan tárepler hesh bir tárep qarsı bolmaǵan sheshimdi tabıwǵa háreket etiwleri hám tabıwları kerek.Konsensus mánisan shártlesiwdi ańlatadı. Lekin onıń XX asrgacha ámeldegi bolǵan shártlesiwlerden ayırmashılıǵı sonda, ol shártlesiwge erisiwdiń jańa nátiyjeli ámeliyatın jarattı. Oǵan kóre mápleri bir- birine uyqas kelmaytuǵın tárepler óz-ara munasábet hám sóylesiwge kiriwar eken, olar áwele bir- birlerine yon basıwları kerek. Qolaversa, olar barlıqdı qaniqtiradigan, hesh bolmaǵanda hesh qaysı tárepte qarsılıq oyatmaytuǵın sheshimdi tabıwǵa háreket etiwleri hám tabıwları kerek. Bunday sheshimniń tabılıwı konsensusga eriskenlikti ańlatadı.Sociallıq seriklik tariyxı hám izbe-izlilikin qısqasha kórip ótiw sonnan gúwalıq berediki, ungacha ámeldegi bolǵan barlıq teoriya hám ideologiyalar tek ol yamasa bul klass, sociallıq gruppa máplerin ańlatpalaǵan. Sociallıq seriklik teoriyası munasábetke kiriwiwshi barlıq sociallıq gruppalar mápin uyqaslashtirilgandagina jámiyette atıwlıq jáne social turaqlılıq payda bolıwı múmkinligin tiykarlaydı. SHuning ushın bul teoriya ol yamasa bul klass teoriyası emes, óz-ara munasábetlerge kiriwsip atırǵan barlıq sociallıq gruppalar máplerin uyqaslastırıw arqalı ańlatadıǵan teoriya esaplanadı. Sociallıq gruppalar máplerin uyqaslastırıw puqaralıq jámiyetin qáliplestiriw hám rawajlandırıwdıń za’ru’rli shárti hám hasası esaplanadı.Sociallıq seriklik processinde óz-ara tásirdiń eń za’ru’rli belgilerinen biri konsensusga jóneltirilganlik bolıp tabıladı. Bul belgi sociallıq sub'ektlerdiń maqsetleri hám máplerin poziciyalardı óz-ara jaqınlastırıw arqalı ámelge asıriwdi názerde tutadı. Bul process táreplerdiń basım ótkeriwge beyimligin biykar etedi. Táreplerden birinń basım ótkeriwge umtılıwı bir demde sociallıq seriklikti joq etip onı óz-ara gúreske aylantıradı.Sociallıq serikliktiń júdá za’ru’rli belgilerinen biri erkin pikir almaslawdıń kepillik berilgenligi, tárepler óziniń normativ qádiriyatlı sistemalarını erkin usınıs ete alıwı esaplanadı.Sociallıq sheriklik teoriyası dawlar mashqalası menen bekkem baylanıslı halda payda boladı. Sociallıq seriklik dawlar sebepli júzege keledi, dawlardan ósip shıǵadı.