O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

Puqaralıq jámiyetiniń zamanagóy konsepsiyalarining tiykarǵı jantasıwlar

Формацион ёндошув	Цивилизацион Ёндошув	Модернизация Ёндошуви
Пуқаралық жәмийети тушунчаси капиталистик тизимга боғланади ва кенг (яъни жәмийетнинг шакли сифатида) ва тор (яъни экономикалық ва сиёсий муносабатлар ўратсидаги шаклланадиган муаян Социаллық ташкилотлар мажмуаси сифатида) маъноларда тушунилади.	Пуқаралық жәмийетин цивилизация тарраққиёти контекстида кўриб чиқади. Унинг назарий тийкарларыни О.Шпенглер, А.Тойнби ва П.Сорокин асрарларида яратилган. Уларга қараганда, пуқаралық жәмийети бошқа Социаллық шакллардан аввало юксак цивилизация даражаси билан ажралиб туради. Унинг асосий меъзони сифатида эса инсогн, унинг эркинлиги, ривожланиш ва ижодийлик имкониятлари, шунингдек бошқа инсонлар билан тинчлик в тотувликда яшаш қобилиятлари тан олинади	Модернизация концепцияларида (А. Турен, Ю. Хабермас, Э. Гидденс, З. Бауман ва б.) пуқаралық жәмийети аъанавий жәмийет урнини эгаллаган ёки замонавий жәмийетга хос бўлган белгиларни шакллантирадиган жәмийети тушунилади.

Joqaridag’ilardi esapqa alǵan halda puqaralıq jámiyetiniń tómendegi ideologik-filosofiyalıq doktrinalari kórsetiledi:- «byurokratik mámleketlik sotsializmi doktrinasi»;- «avtoritar mámleketlik kapitalizmi doktrinasi»;- «demokratik sotsializm doktrinasi»;- liberal-demokratiyalıq (“bazar demokratiyası”).Byurokratik mámleketlik sotsializmi ushın puqaralıq jámiyeti - bul burjua, kapitalıstik jámiyet, ol jeke menshikka hám jallanba miynetke tiykarlanadı. Byurokratik-mámleketlik sotsializmi tárepdarları puqaralıq jámiyetin sociallıq notenglik hám jámiyette kúsheyip baratırǵan keskinlik sebebi dep biladi.Avtoritar-mámleketlik kapitalizmi puqaralıq jámiyetin jeke biznes, shańaraqqatiyisli-aǵayınlıq hám basqa mámleketlik emes munasábetler tarawı bolıp, ózinde kapitalıstik mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq bazasın sáwlelengen etedi, dep esaplaydı.Demokratiyalıq sotsializm konsepsiyasi tárepdarlarına kóre puqaralıq jámiyeti - sociallıq- siyasiy shólkemler hám institutlar kompleksi, ol demokratiyalıq mámleketlik menen birge sociallıq (ekonomikalıq, siyasiy hám h.) demokratiya tiykarın skólkemlestiredi.“Bazar demokratiyası” teoretikleri puqaralıq jámiyetin bazar demokratiyası jámiyeti analogi dep biladi. Olar pikricha, puqaralıq jámiyeti ekonomikalıq jámiyet bolıp, ekonomikalıq turmısdı basqarıw múmkinshiliklerinde sheklengen jáne social birlespeler hám háreketler tárepinen qadaǵalaw etiledi.SHunday etip, puqaralıq jámiyeti ideyasınıń qayta jonlanishida jámiyetti mámleketliklestiriwge, jámiyet turmısında mámleketlik roli hám tásirinń ayrıqsha ósiwine qarsı háreketti kóriw múmkin. CH. Teylor, E. Arato, R. Dvorkin hám basqa izertlewshilerdińden ibarat bolǵan ayriqsha normativ diskurs da qálipleskenligin búydew múmkin. SHuningdek, mámleketlik emes tarawdıń sociallıq-siyasiy aktivligi hám óz- ózin shólkemlestiriw áhmiyeti maydanıdan, eń za’ru’rli tómendegi konsepsiyalar ajratıladı:- liberal dástúr konsepsiyasi;- Amerikancha kommunitariz konsepsiyasi;- evropacha neokonservatizmi konsepsiyasi;- post-marksistcha konsepsiya.


Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )

Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )

Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )



Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )



Либерал- демократик доктрина ( «бозор иктисодиёти» доктрина )


Puqaralıq jámiyetiniń liberal dástúr ideyası uluwma alǵanda jańa zat emes. Puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı qıyallar eski ingliz liberalizmidayoq islep shıǵılǵan.Puqaralıq jámiyeti konsepsiyasining amerikalıqsha materiallıq hám tariyxıy kontekstinde «respublikanizm» ideali menen baylanıslı edi. Ol XX óz-ózin basqarıw hám óz-ózin sociallıq shólkemlestiriwge tiykarlanıwshı, teń haqılı puqaralar tárepinen dúzilgen amerikalıq kommunalari, yaǵnıy lokal birlespelerdiń uyqas hám aktivlikdegi sociallıq-siyasiy turmısı haqqındaǵı qıyallarǵa tiykarlanadı.Usı kommunalar óz-ózin tashkillashuvi ayriqsha puqaralıq jámiyeti tipii menen qollap- quwatlanǵan, bul haqqında tolıq A. de Tokvil jazadı. Demokratiyalıq mádeniyat bunda kommunal óz-arahamkorlik hám serikshilik qádiriyatların, sonıń menen birge xristian etikası qádiriyatlarınıń joqarı dárejedegi ámeliyatı menen parıq etedi. SHuning menen birge, kommunitaristik proekt tárepdarları kuzatganidek, jámáátviy qádiriyatlar individual qádiriyatlardan ústin bolıp, individler óz-ara isenim hám xızmetleslik ortalıǵında óz qızıǵıwshılıqların awqam qızıǵıwshılıqlarına bo'ysundirishga tayın bolǵan.Derekler analizi sonı kórsetedi, eski marksizm zamanagóy diskursning bólek konseptual baǵdarı sıpatında puqaralıq jámiyetin kelip shıǵıwın, jámiyettiń feodal-aristokratik paternalistik sisteması ornına kommersiya kapitalizmi dáwiridegi ekonomikalıq partikulyarizmi menen baylanıstırǵan. Biraq Marks ol jaǵdayda individual erkinlik hám avtonomiyanı emes, klasıy jámiyette ob'ektiv ámeldegi bolǵan notenglikni, erksizlik jáne social- ekonomikalıq biyganalashuvni berkituvchi, yaǵnıy, sırtqı formanı kórgen tek.Keyin bolsa postmarksistik proekt sheńberinde ámel etiwshi teoretikler, puqaralıq jámiyeti ideyasın qaytaldan kórip shıǵıwǵa háreket etken. SHunday etip, postmarksistik túsiniwde, ol tómendegishe tiykarlanadı «oxirgi waqıtlarda payda bolıp atırǵan, jámiyettiń, erkin ehtiyoriy assotsiatsiyalari, sonıń menen birge, huqıqıy hám ǵalabalıq institutları sheńberinde ámelge asıriluvchi jámáátviylikning nomumtoz formaları, tekǵana mámleketlik sheńberinden, bálki kapitalıstik bazar ekonomikası shegarasıdan da shıǵıp ketip atır». Bul jerde dıqqat orayında, birinshiden, mámleketlik-byurokratik mashinasınıń, ulıwma mápler mámleketi sharayatında, tásir sheńberiniń keńeyiwi, ekinshiden, jámiyetke transmilliy korporatsiyalar hám globallasıw dáwirdiń oraylasqan ekonomikası tárepinen bolǵan havfi turadı.  Puqaralıq jámiyetiniń zamanagóy konsepsiyalarini kórip shıǵar ekenbiz, olarda usı fenomenning ontologik hám gnoseologik táreplerine sociallıq qarawlar túrli-tumanlıǵını kóremiz. Atap ótiw orınlıqı, puqaralıq jámiyetiniń zamanagóy konsepsiyalari sociallıq máseleler analiziniń sistemalı kriteryaların islep shıqqanlıǵı hám ilimiy hamjamiyat aldına original konseptual hám ámeliy sheshimin talap qılıp atırǵan jańa máselelerdi kese etip qoyǵanlıǵı. XX ásir tekǵana texnikalıq progress, bálki sistemalı pikrlew qáliplesiwi hám húkimranlıǵı dáwiri bolǵanlıǵını ilimpazlar biladi. Naǵız ózinday waqıtta, puqaralıq jámiyeti - sociallıq bolmısnıń sistemalı analizi kontekstinde úyrenila baslanadı. Bul álbette, búgin alım-filosoflarǵa zamanagóy sociallıq- ekonomikalıq hám siyasiy processlerdi tekǵana modellestiriw múmkinshiligin, bálki, olardıń keleshegi haqqında anıq qıyallar payda bolıwǵa alıp keledi.Búgingi kúnde da puqaralıq jámiyetin úyreniw máselelerinde bir qatar máseleler ámeldegi: puqaralıq jámiyetiniń mámleketlik hám jámiyet dixotomiyasi yamasa serikligi shegarası, puqaralıq jámiyeti institutlarınń individ jeke turmısıǵa dahl etiwi shegarası qayda, puqaralıq jámiyetin túsiniwdiń bazalıq tiykarları, puqaralıq jámiyetin túsiniwdiń universal jantasıwları barma sıyaqlı máseleler bolıp tabıladı.SHuning menen birge, puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı ideyalar hám qıyallar genezisi, usı fenomen áyyemgi hám orta ásirlerde - mámleketlik qızıǵıwshılıqları jámiyet, hám álbette jeke qızıǵıwshılıqlardan ústinligi kontekstinde talqiq etilgenliginen dárek beredi. Áyyemgi hám orta ásirler ilimpazları ijodida mámleketlik, jámiyettegi sociallıq munasábetlerdi basqarib turǵan bas institut sanalgan. Usı tárep insaniyat rawajlandiriwdiń dáslepki basqıshında, mámleketlik hám jámiyet óz-ara xızmetlesligi hám dixotomiyasi boyınsha konsepsiyalar joq ekenliginiń tiykarǵı faktorı esaplanadı.Puqaralıq jámiyeti konseptual diskursining áyyemgi paradigmasi - puqaranıń sociallıq basqarıw salasındaǵı roli hám ornın anıqlawdan ibarat bolǵan. Eger olardan geyparaları, puqaralar mámleketlikten arnawlı bir dárejede avtonom bolıp tabıladı (Arastu), basqalar mámleketlik basshıların puqara hám jámiyet ómirin reglamentatsiya etiwge shaqırǵan (Aflotun). Olardıń hár biri múmkinshiligi boricha ideal mámleketlik apparatını islep shıǵıwǵa háreket etken. Naǵız ózi tárep puqaralıq jámiyeti keyingi konseptual islenbeleri hár qıylı talqini hám jantasıwlardı keltirip shıǵardı.Orta ásir oyshıllarınıń áyyemgi dáwir ilimpazlarınan ayırmashılıǵı, olardıń sociallıq munasábetlerdi, mámleketlik hám jámiyet munasábetleri atap aytqanda, teologik xarakterge iye, áyyemgi filosofiya bolsa sociallıqmunasábetlerdi hár qıylı reńlerde kórip shıǵadı, sol noqatı názerden puqaralıq jámiyeti diniy paradigmasi orta ásirlerde qáliplese baslaǵan deyiw múmkin.SHarqning puqaralıq jámiyetin konseptual túsiniwidegi ayriqsha tárep, olardıń usı fenomenga tiyisli talqinlari pazıylet, bilim hám óz-ara juwapkershilik túsinikleri prizması arqalı ámelge asırılǵanlıǵında bolıp tabıladı, bunda sociallıq-filosofiyalıq pikir óz dıqqatın mámleketlik basqarıwshıları hám jámiyet aǵzaları ortasındaǵı munasábetlerdiń etikalıq-estetik táreplerine qaratgan.Jan’a dáwirde mámleketlik roli máselesi jańasha anglay baslanadı: eger áyyemgi dáwir hám orta ásirlerde sociallıq-filosofiyalıqpikir mámleketlik ústinligine qaratılǵan bolsa, bul dáwir kelip, usı nisbatda insan (puqara) fenomeni, óz huqıqları, mútajligi hám qızıǵıwshılıqları menen birgeustuvor áhmiyet kásip eta baslaydı. Mámleketlik tek mine sol qızıǵıwshılıqlardı ámeldegi bolǵan nızamlı sistema sheńberinde ámelge asırılıwın támiyinleytuǵın institut sıpatında gewdelenedi.Jan’a dáwir sociallıq-filosofiyalıq oylawı fundamental yutug'i, mámleketlik hám jámiyet túsiniklerin ajratganligida, bul puqaralıq jámiyetin túsiniwde klassik paradigmasining qáliplesiwine tiykar bolǵan edi. Bul óz gezeginde, “mámleketlik - puqaralıq jámiyet” dixotomiyasi kuzatiluvchi konsepsiyalar qáliplesiwine alıp keledi. Birinshi márte Jan’a dáwir oyshılları mámleketlik hám jámiyet qızıǵıwshılıqlarınıń hár qıylısha bolıwına óz dıqqat itibarın qaratadı, bunda mámleketlik nızam ústinligine tayansa, jámiyet bolsa jeke menshikka. Puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı konseptual diskursning tiykarǵı máseleleri sıpatında, mámlekettiń roli hám mámleketlik hám jámiyet óz-ara munasábetlarining kriteryaları qanday (etikalıq ideal hám real siyasat qatnası kriteryaları) degen másele kese turadı.Puqaralıq jámiyeti fenomenini konseptual qayta túsiniwde gúzetilgen saldamlı rawajlanıwıǵa qaramay, ilimiy pozitsiyalarni úyreniw tiykarında, olardıń qarawları hár qıylı ideologik tiykardan juda emasligi anıqlandi, bul bolsa óz gezeginde, puqaralıq jámiyeti mazmun hám mánisin túsiniwde sub'ektivizmning kusheytiwine alıp kelgen. Hám taǵı bir kemshiligi sıpatında mámleketlik hám jámiyet ortasındaǵı shegaralar elege shekem bellenmaganligi máselesi bolıp, bul usı jóneliste ilimiy izertlew jumısların aparıwda belgili dárejede tosqınlıq etedi.Puqaralıq jámiyetin úyreniwde zamanagóy sociallıq-filosofiyalıq tafakurning za’ru’rli yutug'i sıpatında bolsa, bul tarawdı úyreniwń jańa ilimiy jantasıwı sapada - sistemalı paradigmaning qáliplesiwi boldı. Óz gezeginde, bul puqaralıq jámiyetiniń normativ aqıl etiwden onı transformatsiyalashayotgan puqaralıq jámiyetin zamanagóy konseptual diskursi hár qıylı baǵdarlarını úyreniw kontekstinde, empirik analiz etiwge ótiw tendensiyalarini kúshaytirdi.Uluwma, házirgi zaman aldıńǵı demokratiyalıqmámleketler jámiyetshunos ilimpazlarınıń puqaralıq jámiyeti tuwrısındaǵı teoriyalıq qarawları bir sistemaǵa keltirilsa, ol halda puqaralıq jámiyeti - bul:birinshiden, jámiyet turmısı iskerliginiń ekonomikalıq, social hám ruwxıy tarawlarıda ihtiyoriy túrde qáliplesken, baslanǵısh mámleketlik emes sistemalarını óz ishine qamtıp alǵan insaniy birlik bolıp tabıladı;ekinshiden, jámiyettegi ekonomikalıq, sociallıq, shańaraqqa tiyisli, milliy, ruwxıy, etikalıq, diniy, óndiris, jeke hám mámleketlik emes munasábetler kompleksi bolıp tabıladı;úshinshiden, erkin individler, qálegen túrde qáliplesken shólkemler hám puqaralardıń hár qıylı organlar taziyqlari, aralasıwları yamasa bir qálipge salıwlarınan nızamlar jardeminde qorǵawlanǵan jámiyeti bolıp, ol jaǵdayda olar o'zligini kórinetuǵın ete alıwları ushın mudamǵı múmkinshiliklerge iye boladılar.

2-TEMA: PUQARALIQ JA’MIYATI IDEYALARI EVOLYUSIYASI

Joba:

1. Jámiyet social strukturasıa tiyisli dáslepki ko’z qaraslar

2. Puqaralıq jámiyeti - insaniy rawajlanıw ushın zárúriyat sıpatında

3. Puqaralıq jámiyetiniń sotsial strukturaları hám olardıń ózine ta’n tárepleri.

4. Rawajlanǵan ma’mleketlerde jámiyet social strukturalarınıń rawajlanıwda jańa prinspler

5. Puqarawiylik, mazmun-mánisi hám tiykarǵı qásiyetler

Ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. T., «Uzbekiston», 2003.

2. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası. Nókis, «Qarakalpaqstan», 1993.

3. Karimov İ.A. Uzbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «Uzbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar.

4. Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik islohatlarni chuqirlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «Uzbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler.

5. Uzbekiston XXI asr bosag’asida: havsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari Tom 6-T., «Uzbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar.

6 .Karimov İ.A. Uzbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «Uzbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar.

7. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qoshma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016.

8. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - h’arbir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bolishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yildai jtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moljallangan iqtisodiy dasturning engmuhimustuvor yonalishlariga bagishlangan Vazirlar mahkamasining kengaygirilgan majlisidagi maruza. T.: «O’zbekiston» 2017.

9. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

10.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.:O’zbekiston. 2017.

Insaniyat rawajlanıwınń barlıq dáwirlerinde puqaralıq jámiyetin qurıw eń iygilikli ideya sıpatında ámel etken. Oǵan erisiw ushın hár qıylı dárejedegi teoriyalıq qarawlar ilgeri surilgan. Bir gruppa ilimpazlar puqaralıq jámiyetin qurıw ideyası Batıs tamaddunimahsuli sıpatında ámeliyatǵa nátiyjeni ámelde qollanıw etilip atır dep esaplamoqdalar, negizi SHarq mámleketalarimutafakkirlari ijodida bul máselege aqılǵa say jantasıw úsh mıń jıl ilgeri qáliplesken. Sociallıq rawajlanıwdıń belgili dáwirlerinde shıǵıs mámleketleri etakchilik poziciyasin iyelegen. Hár qanday pán, óz mánisine kóret ulıwma dunyalıq bolıp tabıladı. Dúnya xalıqları úlken-kishiliginen qatiy názeruning rawajlanıwıǵa úleslerin qosqan. SHu noqatı názerden puqaralıq jámiyetin qáliplestiriw hám rawajlandırıwdıń tuwrısındaǵı ideyalar, bilimler bir yoqlama bo'rttirish yamasa muqatıw nadurıs jantasıw bolıp tabıladı.Puqaralıq jámiyeti jáne onıń túsinikleriOraylıq Asiya sociallıq-siyasiy hám ruwxıy ómirinń jaqtı úlgisi“ Avesto” múqaddes kitabında izbe-iz kórsetilgen. 2001 jılda millat ruwxıy mádeniyatınń eń áyyemgi manbasi “Avesto”ning 2700 jıllıǵına arnalǵan saltanatlı dástúrde Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I. A. Karimov: “... bul kem ushraytuǵın dóretpe bahasız tariyxıy hújjet bolıp, ol biz jasaǵan bul áyyemgi yurtda, bul jerde óziniń mádeniyatı hám bay ruwxıylıqına iye bolǵan ullı mámleketlik bolǵanlıǵıdan, babalarımızǵa, ásirler dawamında bitmas tuganmas quch vaqudrat hám tayansh sıpatında xızmet etkenligiden dárek beredi” deplıqalohida tán alıw etken. Haqıyqattan da, “Avesto”ning bas ideyası “iygilikli pikir, iygilikli maqset, iygilikli ámel” hár qanday jámiyet hám insanlararo munasábetlerdiń ruwxıy hasası ekenligiden dárek bolıp tabıladı.Avestoning “YAshtlar”, “Vispirat”, “Vididod” bólimlerinde shańaraq hám jámáátda berilgen sózden yamasa antdan waz keshiw, adamlar ortasında dúzilgen ahidnamanı buzıw úlken gúná ekenligio'z ańlatpasını tapqan. Atap aytqanda, “O Spitama, shártnamanı buzıwshi kisi pútkil mámleketti buzadi, usınıń menen birge Artaga tiyisli barlıq mulku buyımlarǵa ziyan etkazadi”. “O Spitama, wa’den’di buzba... ” ideyaları ma’mleketler siyasiy sistemasınıń huquqiy hasası, ádalat deregi bolıp, olar Rim huqıqıdan da áyyemgilew bolıp tabıladı.Avestodagi puqaralıq jámiyetin qurıwdıń baslanǵısh faktorı er adam hám hayaldıń teń haqılılıǵı, shańaraqtıń turaqlılıǵındı támiyinlew ideyası búgingi kúnde da za’ru’rli áhmiyetke bolıp, búgin Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasıva basqa normativ hújjetlerde hayallardıń teń múmkinshiligi vakeng huqıqları támiyinlengen. XXI asirde birpara mámleketlerde hayallardıń saylash hám saylanish huqıqı uluwma biykar qılınıp atırǵan bir dáwirde, Ózbekstan Oliy Majlis nızamshılıq palatasıǵa hayallardıń saylanishi ushın 30% kvotaning ajratılıwı, 1995 jılda “Shańaraq” kodeksiniń qabıl etiliwi, bir tárepden jurtımızda hayallarǵa munasábet hám shańaraqqa tiyisli qádiriyatlar áyyemgi túbirlerge egaligini ańlatpalasa, ekinshi tárepden puqaralıq jámiyetin qurıw jolındaǵı aqılǵa say siyasattń jaqtı ańlatpası bolıp tabıladı.Puqaralıq jámiyetin qurıw ideyası Oraylıq Asiya oyshılları ijodida úyrenilganligi Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimovning 2014 jılda Samarqandda ótkerilgen “Orta ásir SHarq oyshıllarınıń ilimiy miyrasları zamanagóy civilizatsiyada ornı hám áhmiyeti”TEMAsidagi xalıq ara konferensiyada sózlegen sóylewlıqida“ Alım hám izertlewshilerdiń pikricha, SHarq atap aytqanda Oraylıq Asiya, IX-XII hám XIV-XV ásirlerde bolǵanılmiy hamjamiyat tárepinen Ullı SHarq oyanıwı dep atalǵan iri ilimiy materiallıq oyanıw ushın tiykar sıpatında xızmet etdi”3 dep bólek aytıp ótken. Haqıyqattan da, Oraylıq Asiya oyanıw dáwiri IX-XV ásirlerde mámleketlikti basqarıw hám ádalatlı jámiyet qurıw, mámleketlik basshıı hám xizmetkerlarining iskerlik dárejeleri klassifikaciyaları, sociallıq juwapkerligi kriteryalarınıń teoriyalıq tárepleri haqqındaǵı ideyalar Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkemshıǵarma Forobiy, Ibn Sino, Beruniylıq, YUsuf Tán Hojib, Qaǵıydaulmulk, Ámir Temur, Suw ayırǵısher Navoiy hám basqalar ijodida keń analiz etilgen.Atap aytqanda, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma al-Farobiy (870-950) dıń “Fazıl adamlar qalası”, “Mámleketlik ǵayratkeriniń aforizmlari” dóretpelerinde shıǵısona siyasiy-huqıqıy jáne social pikir tariyxında sociallıq sistema, siyasat, mámleketlik hám húkimet haqqındaǵı qarawlar teoriyalıq tiykarlanǵan. Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy pikricha ádalatlı jámiyet qurıw ushın onı qorǵaw hám aqılǵa say basqarıw usılını biliw, adamlarǵayovuzlikdan saqlanıw jaqsı islikka umtılıw jolların kórsetiw kerek. Ol mámleketlik basshıınıń basqarıw uqıpı ulıwma baxtga erisiw jolı bolıp tabıladı dep esaplaydı. Ádalatlı mámleketlikti bilimli hukmdor basqaradi, ol ruwxıylıq, ádalatetakchisi bolıwı, óz pazıyletleri menen qatań talaplarǵa juwap beriwi kerek. Málim bul baǵdarda Abu Nosir Forobiy “Olardıń ózlerinen saylaǵanı basshı yamasa basshılar hákimi mutloq bolmaydı. Olar adamlar ishinen kóterilgen, sınalǵan eń adamgershilikli, basshılıqka ılayıq kisiler boladılar. SHuning ushın bunday basshılar17óz saylawshıların tolıq azatlıqka shıǵaradılar, olardı sırtqı dushpannan qáwipsizlik etediler”, dep mámleketlik basqarıwında demokratiyalıq printsplardı támiyinlew menen baylanıslı etikalıq hám materiallıq qádiriyatlardı sistemalastıradıAbu Rayhon Beruniylıq “Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler”, “Hindstan” dóretpelerinde ádalatlı jámiyet jáne onıń ámel etiwi tiykarların qáliplestiriw haqqındaǵı ideyalardı ilgeri súrgen. Onıń pikricha, jámiyettiń payda bolıwıǵa adamlardıń óz-ara xızmetlesligi, birge jasawǵa mútajligi hám umtılıwları sebep boladı. Ádalatlı jámiyetti qurıw etikalıq qádiriyatlarǵa tayanıwı hám rawajlantirilishi kerek.. Mámleketlik basshıınıń tiykarǵı waziypası xalıqtıń hár qıylı qatlamları, kúshliler hám kúshsizler ortasındaǵı siyasiy hám huqıqıy adillik kriteriylarını ornatıwda bolıp tabıladı. Buǵanuning pikricha ideal sociallıq strukturanı qurıw arqalı eriwiladi.

Abu Ali ibn Sino (980-1037) pikricha sociallıq munasábetler adamlar ortasındaǵı ayırmashılıq hám teńliksizlik nátiyjesi bolıp tabıladı. Hususan, Ibn Sino “ekonomikalıq jáne social hámde jeke ayrıqshalıqlarǵa kóre teńliksizlik - insan sociallıq aktivligi sebebi esaplanadı” dep aytıp otedi. Ideal mámleketlik qurıw bolsa jámiyet xalqınń ruwxıy-etikalıq gúlleniwi menen baylanıslı.. Onıń pikricha, ruwxıy etikalıq qádiriyatlardıń joqarı qadrlanishi tekǵana hár tárepleme párawanlıqdı, bálki jámiyette ádalat hám turaqlılıqtı da támiyinleydi.Bul dáwirde SHarqda sociallıq ádalat, bilim hámteńlik tekǵana teoriyalıq norma, bálki ámeliy turmıs norması, sociallıq- siyasiy máseleler sheshimin tabıw hám jámáát bolıp jasawdıń hasası sıpatında tushunilgan, puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń bilim jolı saylanǵan bolsa, Evropa sociallıq-siyasiy oylawında bolsa nasroniylarning diniy dogmatikasi ústemlik etip, diniy hám dúnyalıq mápler ortasında gúres rawaj alǵan.YUsuf Tán Hojib óziniń “Qutadg'u bilig” dástanında mámleketlikti basqarıw ámelleri, qaǵıydaları hám siyasiy - etikalıq munasábetlerdi jámiyette qarar taptırıwgae'tibor qaratgan. Ol mámleketlik basqarıwı hám xızmetin shólkemlestiriw túrlerin hámde sol dárejelerge muwapıq sapaların klassifikaciyalaydı. Atap aytqanda, «SQalelikke dawagerler onadan ájep bir uqıp menen tuwıladılar hám olar tezlik penen jaqsı- jamandı ajıratıw fitratiga iye boladılar. Bundaylarǵa Quday aqıl, parasat hám jumsaq bir ko'ngil ato etedi, qolaversa jaqsı jumıs júrgiziw oqıwı menen da siylaydi»1 dep aytıp ótken.Ádalatlı mámleketlik basqarıwı, onıń jetilisken teoriyalıq tiykarların jaratıw boyınsha úlken ilimiy miyraslar qaldırǵan orta ásirler oyshılı, mámleketlik ǵayratkeri Saraymulkning “Siyasatnoma” asari za’ru’rli derek esaplanadı. Ol hámeldarlardı etikalıq pazıyletlerigaqarab tańlaw, ádalat hám insaptı ayaq astı etetuǵınkishilarni mámleketlik jumıslarına aralastırmaslikni, mámleketlikti basqarıwda keńes menen aparıw, xızmetlerdi úzliksiz qadaǵalawqilish, boysınıw, atqarıw hám sapaları tuwrısındaǵı qarawları menen áhmiyetli bolıp tabıladı. Ásirese, Qaǵıydaulmulkning«Kópshilik bolıp qabıl etilgen ilaj eń savobli boladı hám sonday jol tutıw kerek» 1 degen pikirleri babalarımıznıń mámleketlik qurılısınń ádalatlı tártipotlarigakatta itibar bergenligindeden dárek bolıp tabıladı.Sociallıq-siyasiy rawajlanıwdıń ruwxıy tiykarların úyreniwde Orta Aziyada payda bolǵan sufizmchilik aǵımınıń áhmiyeti da bólek za’ru’rli orın tutadı. Sufizm eger Islom qushaǵında ósindi urib, Qur'on hám ádisler hikmetinen oziqlangan, kóbinese sháriyat ahkomiga súyengen bolsadalıq, lekin ol rásmiy diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq hám dinge berilgenlikka hámde hákim klasslardıń ayshu-ishratlarga batıs turmıs tárizi, talawshılıq hám qara basınıń ǵamın oylawshılıqka qarsı bolıp esaplanıw, miynetkesh xalıq narazılıǵını ańlatpalap keldi.