1. Fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám byudjet

Joba :

1. Fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám byudjet

dáramatları quramında tutqan ornı

2. Fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵı tólewshiler quramı, salıq obiekti hám

salıqqa ólshewli bazanı anıqlaw tártibi

3. Fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵın esaplaw hám byudjetke tólew tártibi

4. Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın mal-múlk salıǵı boyınsha ámeldegi

máseleler hám olardı saplastırıw baǵdarları

Fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám byudjet dáramatları quramında tutqan ornı. Mámleketimizde jeke menshikke tiykarlanǵan kóp tarmaqlı bazar ekonomikasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı processinde, túrli múlk formasındaǵı institutlardıń aktiv rawajlanıwı hám isbilermenlik iskerliginiń keńeyiwi, kárxana hám shólkemlerdi jekelestiriw, olardı aktsiyadorlik jámiyetlerine aylandırıw, real múlk formasındaǵı túrli múlk iyeleri klasın qáliplesiwine alıp keldi. Sonnan kelip shıqqan halda, múlkshilik munasábetlerinde ámelge asırılıp atırǵan ózgerisler bul bazar ekonomikası sistemasına tán bolǵan process bolıp tabıladı.

Hár qıylı formadaǵı mal-múlk,yuridikalıq shaxslar hám fizikalıq shaxslar ıqtıyarında bulıwı múmkin. Buǵan baylanıslı Ózbekstan Respublikası Konstituttsiyasında «har-bir shaxs mal-múlkli bolıwǵa haqılı» hám de «Bazar munasábetlerin rawajlandırıwǵa qaratılǵan Ózbekstan ekonomikasınıń negizin túrlishe sırtqı kórinislerdegi múlk quraydı» dep kórsetilgen. Sonday eken, múlk formalarınıń basqıshpa-basqısh dúziliwi hám rawajlanıwı ushın, áwele, olardıń huquqıy tıykarın támiynlew kerek. Bul máseleni sheshiw maqsetinde Ózbekstan Respublikasınıń «Múlkshilik tuwrısında» ǵı nızamı qabıllandı.Nızam múlkshiliktiń hámme formaları baylanıssiz bolıwına hám olardıń rawajlanıwı ushın keń sharayat jaratılıwına kepillik beredi.

Ámeldegi nızamshılıqqa muwapıq, fizikalıq shaxslar ıqtıyarında jay hám

imaratlar,mashina hám úskeneler,transport quralları,ásbap-úskeneler,islep-shıǵarıw buyımları hám basqa túrdegi mal-múlk bolıwı múmkin. Sol sebepli, fizikalıq shaxslardıń ıqtıyarında bolǵan mal-múlktiń muǵdarı hám ma`nisi shegaralanbaǵan, múmkinshiligi barınsha mal-múlkti kóbirek toplanıwı hám múlk iyeleriniń materiallıq baylıǵın ósiwi múmkinshiligi kóbeymekte. Lekin, usınıń menen birge jámiettiiń túrli klass hám gruppaları ortasında múlkshilik qatlamlarǵa bóliniwi mashqalası hám kusheytip atır. Bunday mashqalalardi belgili dárejede mal-múlkti salıqqa tartıw orkali saplastırıw múmkin. Sonıń menen birge, kópshilik túrdegi dáramat hám mal-múlkti salıqqa tartıw orkali, fizikalıq shaxslardıń múlkshilik jaǵdayın.Basqarib turıw támiyinlenedi hámde jámiyet aldında múlk iyeleriniń salıq boyınsha juwapkershiligin teń támiyinlewde múlkshilik salıqlar múmkinshiligi barınsha kóbirek áhmiyetke iye bolıp, dáramat salıǵın toldırǵan túrde tiykarǵı qurallardı jiynalıwına hám olardan nátiyjeli paydalanılıwına alıp keledi.

Házirgi kúnde ekonomikanı modernizaciyalastırıw processinde salıq siyasatın erkinlestiriw ásirese zárúrli wazıypalardan biri esaplanadı. Usıǵan baylanıslı salıq sistemasınıń zárúrli strukturalıq bólegi esaplanǵan mal-múlk salıǵın da jetilistiriwdi talap etilip atır. Ásirese fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵı bul dáwirde tek ǵana mámleket byudjetin aqsha menen támiyinleytuǵın fiskal qural bolıp qalmay, salıq tólewshiniń ózin mal-múlkli dep biliwine tásir kórsetiwshi faktor wazıypasın da atqaradı hám materiallıq tárepten támiyinlewge múmkinshilik beredi.Fizikalıq shaxslardan óndiriletuǵın mal-múlk salıǵın byudjetke undirish usıllarınıń teoriyalıq tárepten jeterli dárejede úyrenilmegenligi ámeliyatta olardan nátiyjeli paydalanıw processinde arnawlı bir qıyınshılıqlardı keltirip shıǵarıp atır.Ekenin aytıw kerek, múlk bir fizikalıq yamasa yuridikalıq shaxstıń belgili bir dáwirde iye bolǵan baylıqariga tiyisli barlıq ekonomikalıq bahalıqlardıń puldagi ańlatpası bolıp tabıladı.

Tariyxdan belgili bolǵanınday, fizikalıq shaxslardan alınatuǵın mal-múlk salıǵı áyyemginen óndirilip kelinip atırǵan salıqlardan biri esaplanadı. Áyyemginde mal-múlk hám jer salıqları “moli-xiroj” hám “zakat” atları menen óndirip kelingen. Ásirese “zakat” eń zárúrli salıq túrinen bolıp, onı tólew hár bir musulman orınlawı kerek bolǵan bes tiykarǵı haqılı taypasına kirgen. “Zakat” salıǵın moli belgili bir dáreje (nisob) ga etken musulman puqara tárepinen alınǵan.

Mal-múlk salıǵı tekǵana mámleketti fiskal resurslar menen támiyinlew, bálki jámiyet aǵzaları arasında dáramat hám bólistiriwdegi uyqaspawshılıqni jónge salıw qılıwda da zárúrli qural bolıp xızmet etedi. Múlkshilik munasábetlerdiń huqıqıy normaları ásirese bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde aldınǵı orınlarda turadı. Ekonomikada bolsa, bul normalar múlk obiektlerine iyelik qılıw,odan paydalanıw hám ıqtıyar etiw túsiniklerin ańlatadı. Mal-múlk salıǵı fizikalıq shaxslardıń belgili bir dáwirde iye bolǵan, atap aytqanda, qózǵalmas hám Qózǵıwshań múlkin tolıq yamasa belgili bir bólegin ma`nisinen alınatuǵın tuwrı salıq bolıp tabıladı.Ekenin aytıw kerek, fizikalıq shaxslardıń mal-múlkin salıqqa tartıwdıń ilimiy tiykarlanǵan mexanizmin tabıw jáne onı hár tárepleme tiykarlab beriw salıq ámeliyatınıń natiyjeliligin asırıwda sheshiwshi áhmiyetke iye boladı. Sebebi, ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında mal-múlk salıǵınıń áhmiyeti jáne de artadı, sebebi bazar sharayatında múlkshilik resurslarınıń ma`nisi barǵan sayın asıp, onıń quramı rawajlanıwlasadı. Bul bolsa óz gezeginde, salıqqa ólshewli mal-múlk salıǵı ma`nisiniń asıwı hám salıq tushumlarining kóbeyiwine alıp keledi.

Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimovtiń “Salıq sistemasınıń eń zárúrli wazıypası islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa,materiallıq-shiyki ónim,tábiy,finanslıq hám miynet resurslarınan,tóplanǵan mal-múlkten nátiyjeli paydalanıwǵa hóshametlendiriwge tásir kórsetiwdir» degen pikirleri,atap aytqanda mártebege erispegen muridlik sistemasında fizikalıq shaxslar mal-múlkinen alınatuǵın mártebege erispegen muridlikke hám tolıq tiyisli. Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında mal-múlkti salıqqa tartıwdı ámeliy áhmiyeti ósip barıp atır hám soǵan muwapıq keleshekte mal-múlkti salıqqa tartıw buyicha keń izertlewlerdiń zárúrshiligi payda bolıp atır.

Házirgi kúnde respublikamızda fizikalıq shaxslardan alınatuǵın mal-múlk salıǵı jergilikli byudjetke óndiriletuǵın tiykarǵı salıqlardan biri esaplanadı.Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın mal-múlk salıǵı jergilikli byudjet dáramatların turaqlı qáliplestirip turıwshı turaqlı derek bolǵanlıǵı ushın óndiriledi. Bul salıq fiskal funktsiyanı atqarıp, mámleket byudjeti dáramatların toldıradı. Sonday etip,bul salıqlardıń áhmiyeti mámleket byudjetiniń mápdarlıǵı menen de anıqlama bernedi. Bul salıq turining taǵı bir ústin tárepi sonda, bul olardıń salıq bazasın identifikaciyası menen baylanıslı, yaǵnıy salıq obiektiniń qatańlıǵında bolıp tabıladı. Sonıń ushın da jer hám mal-mulkni salıq tólewden shaǵılısıw maqsetinde jasırıw qıyın hám salıqqa tartıw maqsetinde onı ma`nisin anıqlaw iyesiniń qálewinen kelip shıqpaydı. Bul salıq túri tuwrı salıq bolıp, ol óziniń bul sapası menen materiallıq baylıqlardı alıw hám jiynaw processinde óndiriledi hám de salıq tólewshiniń múlkshilik dáramatları ma`nisinen óndiriledi.Ekenin aytıw kerek, tuwrı salıqlar ekonomikalıq ádebiyatlarda salıq tólewshiniń múlkshilik jáne social poziciyasina kóre jeke hám real salıqlarǵa bólinedi.

Jeke salıqlar-salıq tólewshiniń múlkshilik jáne social jaǵdayına baylanıslı halda belgilenetuǵın salıqlar bolsa, real salıqlar-salıq tólewshiniń finanslıq jaǵdayınan qaramastan iskerlik yamasa tovarlarǵa, yaǵnıy múlk (jeke menshik)ti satıw,satıp alıw,iyelik etiwge solinadi.Tariyxan real salıqlar, tikkeley salıqlardıń eń áyyemgi baslanıw formasında bolǵan. Mal-múlk salıǵı daslep tiykarınan real salıqlar formasında ámeliyatda júzege kelgen. Bunda,qaǵıydaǵa kóre, mal-múlktiń bólek túrleri túrli salıqlar : jer, mal-múlk úy,ónermenshilik hám pul qarjı salıqlarına tartilǵan. Real salıqlar tiykarında sırtqı belgiler jatıp, olar jer maydanınıń muǵdarı, qurılıs ma`nisi yamasa onıń ijara tólewi hám basqalar tashkil etken. Real salıqlarda birdey mal-mulkka iye bolǵan shaxslar,birdey muǵdarda salıq tólegenler.Joqarıdagilardan kelip shıǵıp,aytıwımiz kerek, jeke salıqlar salıq tólewshi alınǵan haqıyqıy dáramattan tólense, real salıqlarǵa ol yamasa bul salıqqa tartıw predmeti esaplanǵan (kóshpes múlk) den arnawlı bir ekonomikalıq sharayatlarda alınatuǵın shamalıq ortasha dáramat salıqqa tortiladi. Áwele real salıqlarǵa mal-múlk salıqqa tartılıp hám bunnan olardıń anglichan «real» atı kelip shıǵadı.

Belgili orıs izertlewshi A.Trivus real salıqlarǵa tómendegishe tariyp beredi: Real salıqlar (ol yamasa bul obiekt - jer, kárxana, úy, pul formasındaǵı qarjı tólewshige baylanisli faktorı boyınsha ) salıqqa ólshewli múlktiń anıq belgileri boyınsha anıqlanadı, bul belgiler ámelde tólewge uqıplılıq haqqında emes, bálki normativ,“shama etiletuǵın” tólewge uqıplılıq tuwrısında oylaw imkaniyatın beredi1. Sonday eken eger mal-mulkni salıqqa tartıw real salıqqa tartıw principine muwapıq qurılǵan bolsa, ol jaǵdayda hár bir bólek alınǵan mal-múlktiń, ulıwma sanı hám kólemi, onıń ulıwma baxasıden qaramastan hám de tólewshiniń finanslıq jaǵdayın esapqa almastan salıqqa tortiladi. Jeke belgiler tiykarında qurılǵan mal-múlk salıǵında bolsa, bólek alınǵan mal-múlk emes, bálki onıń ulıwma muǵdarı salıqqa tortiladi. Mal-múlk salıǵınan social mútájliklerdi qandiruvchi mal-múlk azat etińiw múmkin. Real salıqqa tartıw XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń baslarında algınǵı qatarlarda bolıp, keń kólemde qollanılǵan. Mine sol dáwir ilimpazlar onıń kemshiliklerin kórsetip berdiler. Atap aytqanda, alım G.Sadovskiy bul haqqında sonday jazadı : «Jer hám turaq-jay salıǵı eń bay iyesilerden de, nebir qarıs jerge hám nequrılıstıń bir gerbishine de iyelik ete almaytuǵın shaxslardan da birdey kólemdegi procentlerde undirilgan»². Joqarıda sanap ótilgen kemshilikler salıq tólewshiniń tólewge uqıplılıǵın esapqa alıwshı dáramat salıǵınıń eńiziliwi hám rawajlandırılıwı hám oǵan qosımsha mal-múlk salıǵı kiritiliwi menen jónge salıw etildi.

Real salıqlardı esaplab shıǵarıwda ádetde mal-múlktiń ortasha tabıslılıǵı tiykar etip alınadı. Sol sebepli múlk iyelerin salıqqa tartıw daǵı bir tegislik kadastrlar (ásirese, jer kadastrı ) sistemasına súyeniwshi jaqsı islengen bahalawdaǵana támiyinleniwi múmkin. Bunıń xalıqtıń mal-múlkinde kúshli qatlamlarǵa bóliniw bolmawi kerek. Bólardan tısqarı real salıqqa tartıwdan jergilikli salıqlar sistemasında kóshpelis mal-múlk iyelerin, jergilikli xojalıqtı abadanlastırıw jumıslarına ǵárejet etiwden «qashıwshı»ların keskin salıqqa tartıw usılı retinde paydalanıw múmkin. Biraq, jeke salıqlar ekonomikalıq jáne sociallıq tárepten ádalatlı esaplanadı. Bul tek dáramat salıǵı (onıń jeke salıq retindegi mánisi tastıyıqlanǵan mal-múlk salıǵına da tiyisli bolıp tabıladı. Kárxanalar xalıqtıń túrli gruppalarınıń múlkshilik jaǵdayı bir-birinen keskin parıqlanǵan ótiw dáwiri ekonomikasında bul, ásirese zárúrli áhmiyetke iye boladı.

Fizikalıq shaxslardan óndiriletuǵın mal-múlk salıǵın huqıqıy tártipke salıwdıń tiykarǵı dáreklerine Ózbekstan Respublikası Salıq kodeksiniń 272-277 statiyalarinda hám de Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 1995-jıl 29-dekabrdegi 478-sanlı “Fizikalıq shaxslarǵa múlk huqıqında tiyisli bolǵan jay hám imaratlardı bahalaw hám qayta bahalaw tuwrısındaǵı qaǵıydanı tastıyıqlaw tuwrısındaǵı sheshimi kiredi. Ilgeri mal-múlk salıǵın óndirip alınıwı 1993-jıl 28-dekabrde qabıl etilgen “Fizikalıq shaxslardan mal-múlkine salınatuǵın salıqlar tuwrısında” Ózbekstan Respublikası Nızamı menen tártipke salınatuǵın edi.Mámleket byudjeti dáramatları quramına itibar qaratıwdan aldın, ekonomikaǵa túsip atırǵan salıq yuki tuwrısında azǵantay toqtalsaq. Jalpı ishki ónim absolyut hám salıstırmalı kórsetkishde asıp barıp atır. Mısalı, 2010-2013 jıllar dawamında YaIM salıstırmalı kórsetkishlerde hár jılı 8% muǵdarında asıp barıp atır. YaIM ǵa salıstırǵanda salıq salmaǵı bolsa 2010-jılda 21,9%, 2011 jılda 22,0% ni, 2012-jılda 21,5% ni quradı, bul bolsa YaIM ǵa salıq júginiń anaǵurlım páseyip atrǵanınan dárek beredi, 2013-jılda salıq júgi 20,8% ni tashkil etip, ótken jıldaǵı kórsetkishke salıstırǵanda 0,7 punktke kem bolıp tabıladı.

1-diagramma. YAIM hám salıq júk dárejesi

Biz joqarıda fizikalıq shaxslardıń mal-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi menen tanısıp shıqtıq, endi onıń fiskallik áhmiyeti, yaǵnıy byudjet dáramatların qáliplestiriwdegi áhmiyetin analiz qilsaq: