Evolyusion rawajlanıw dáwirinde ekologiyalıq ortalıqtıń ózgeriwi organizm bul ózgerislerge iykemlesiwine, yaǵnıy adaptasiyaga májbúr boladı. organizmniń bunday iykemlesiw processinde kletka tiykarǵı rol oynaydı

Evolyusion rawajlanıw dáwirinde ekologiyalıq ortalıqtıń ózgeriwi organizm bul ózgerislerge iykemlesiwine, yaǵnıy adaptasiyaga májbúr boladı. organizmniń bunday iykemlesiw processinde kletka tiykarǵı rol oynaydı. Kletka sırtqı ortalıqqa iykemleser eken, organizm sırtdan morfologiyalıq ózgeriwge ushraydı. Bul túrdegi ózgerislerdi, mısalı, túrli klasslarǵa tiyisli haywanlar tarlarida ashıq-aydin kóriw múmkin. Sonday eken, sırtqı ortalıq tásirinde kletkalar ózgerar eken, olardan quram tapqan toqımalarda da sonday ózgeris (iykemlesiw) procesi júz beredi. Al, toqımanıń ózi ne?

Toqıma bul-kóp kletkalı organizmniń tariyxıy filogenetik rawajlanıwı processinde payda bolǵan, arnawlı bir bir fiziologikalıq wazıypanı orınlawǵa qánigelesken kletka hám kletkalar ara elementler (strukturalar ) kompleksinen ibarat struktura. Ol da ayriqsha bir sistema, sebebi bir emes, bálki bir neshe elementten: kletka hám kletkalar ara elementlerden quralǵan boladı. Toqımanı kletkaǵa salıstırǵanda sistema desek, organlarǵa salıstırǵanda element dep ataladı. Sebebi toqımalar birlesip arnawlı bir organdı payda etedi. Biraq barlıq organlardıń toqımaları bárqulla birdey dúzilgen bolmaydı. Hár qaysı toqıma ol qaysı organ toqıması bolıwına qaray, arnawlı bir morfologiyalıq struktura hám wazıypaǵa iye boladı. Mısalı : 1) strukturasına kóre: epiteliy (shegaralaytuǵın ) toqıması, ishki ortalıq toqımaları (qan, interstisial, skelet toqımaları ), nerv sisteması toqıması hám muskul toqıması boladı. Bular kóp kletkalı haywanlardıń barlıǵında ushraydı hám qaysı organda bolıwına qaray, kop yaki az bolsada áhmiyetke iye: 2) atqarǵan wazıypasına kóre, eger ulıwma sonda da : shegaralap turıwshı, ishki ortalıqtı turaqlı túrde birdey saqlap turıwshı, qısqartiriwshi, tásirleniwdi seziwshi, uzatıwshı hám analiz etiwshi toqımalar parq etiledi. Taǵı da anıqlaw etip aytatuǵın bolsaq, olardıń hár qaysısı ulıwma wazıypaları sheńberinde bólek qánigelesken arnawlı funksiyanı atqaradı. Mısalı, ishki ortalıq toqımaları -qan menen limfa tamırlarda háreketlenip, elementlar almasinıw ónimlerin, sonıń menen birge, azıqlıq elementlardı tasıydı ; sol ishki ortalıq toqımalarınıń basqa birdeyi, mısalı, ovak biriktiriwshi toqıma bolsa basqa mexanizmler járdeminde bul elementlerdı tamırlar diywalınan islep turǵan toqımalarǵa ótkeredi. Nerv sisteması toqımaları tuwrisinda da sonday pikirdi bildiriw múmkin. Mısalı, nerv toqıması usı sistemada tiykarǵı wazıypanı atqarsa da, biraq nerv sisteması toqımasınıń birdey tipi esaplanǵan neyrogliyalar járdemisiz ol da óz wazıypasın tolıq atqara almaydı hám taǵı basqa.

Toqımalar, ádetde, embrion rawajlanıwı dáwirinde embrion betleriniń ol yamasa bul bólimlerinen rawajlanadı, payda boladı hám turmıs iskerligi dáwirinde, joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, jaylasqan ornına, sonlıqtan, túrine kóre hár túrlı wazıypalardı atqaradı. Sonday eken, toqımalardı úyreniwde daslep olardıń evolyusiyasina murajaat qılıw kerek. Bul processti uyreniwshi predmet evolyusion gistologiya dep ataladı. Gistologiyaning bul salasın tiykarınan I. I. Mechnikov, A. A. Zavarzin, N. G. Xlopin rawajlantirdi hám jańa ideyalar menen bayıttı.

Adam hám haywanlardıń embrional rawajlanıwı menen tanısar ekenbiz, jınıslıq jol menen ko'beyetuǵın barlıq kóp kletkalı organizmler eki jinstıń gaploid kletkaları qosılıwınan payda boladı. Anıqlaw etip aytqanda, eki jınıslıq (urǵashı hám er ) kletka qosılǵanda zigota payda boladı. Sitologiyadan belgili, zigota organizmde ámeldegi barlıq kletkalarǵa baslanish material beredi.

Organizm embrional rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında násillik faktorlar menen birge ortalıq tásirinde embrion kletkaları shaqalanadı hám ayriqsha quramalı dúzılıske iye boladı. Keyin bul kletkalar rawajlanıp, olardan hár túrlı toqıma elementleri qáliplesedi. Embrion murteginen payda bolǵan hám kem shaqalanǵan kletkalardıń rawajlanıwı nátiyjesinde (ontogenez) toqıma payda bolıw procesi gistogenez dep ataladı.

Aytıw kerek, kletkalar shaqalanıp barıwı menen bir waqıtta olardıń sanı da artıp baradı, kólemi de úlkenlesedi, buǵan ósiw procesi dep ataladı. Kletkalar iskerliginde bunday process keshiwi individual rawajlanıw biologiyasina tán ózgeshelik dep qaraladı. Sonday eken, organizmniń embrional rawajlanıwı dáwirinde kletkalar turaqlı ko'beyedi, ósedi hám rawajlanıp baradı. Bul bolsa hár túrlı kletkalardıń quram -tabıwına hám organizmniń qáliplesiwinde baslawshı boladı, yaǵnıy rawajlanıw processleri nátiyjesinde embrion kletkasında keleshekte payda bolatuǵın toqımaǵa tán struktura hám ayrıqshalıqlar qáliplesip baradı.

Ádetde, toqımalardıń qáliplesiwine shekem bolǵan dáwir, yaǵnıy jınıslıq kletkalar qosılıp, zigota payda etkennen baslap toqıma formalanǵanǵa shekemgi bolǵan dáwir tórt dáwir bolıp uyreniledi:

1) ootipik dáwir;

2) blastomer dáwiri;

3) murtak dáwiri;

4) toqıma (gistogenez) dáwiri

Ootipik dáwirde kelesi toqıma payda bolatuǵın materiallar máyek kletka zigota yipoplazmasiniń tiyisli bóleginde jaylasqan boladı. Mısalı, amfibiyalarda xorda-mezoderma materialları máyek kletka citoplazmasınıń oraq tarizli bóleginde jaylasqan. Házirgi waqıtta máyek kletka yamasa zigotaniń rawajlanıwı dáwirinde kelesi payda bolatuǵın toqıma bólimlerin shama menen anıqlaw múmkin. Kletkanıń áne sol bólegi rawajlanıp barıp, keleshekte odan ol yamasa bul toqıma qáliplesedi. Buǵan prezumptiv (baslanǵish) urshıqlar dep ataladı. Házirgi waqıtta gistogenez procesi zamanagóy radioavtografiya usılında, yaǵnıy radioaktiv elementlar jiberip izertlew usıllarında jaqsı úyrenilgen.

Blastomer dáwiri ootipik dáwirdiń dawamı bolıp, bunda zigota bóliniwi nátiyjesinde kóplegen blastomerlar, yaǵnıy ayriqsha jańa ǵárezsiz kletkalar payda bola baslaydı. Bular bolsa óz gezeginde bo'linip maydalanar eken, ózi menen keleshekte payda bolatuǵın toqıma yamasa organlardıń baslanǵish elementlerin alıp ótedi. Sonlıqtan, Jetilgen blastulaniń túrli bólimlerin quraytuǵın blastomerlar de óz-ara bir-birinen parıq qıladi.

Embrion rawajlanıwınıń náwbettegi dáwirlerinde blastomerlar qáliplesiwi, ishki dúzilisi hámde wazıypaları bir-birinen parıq etetuǵın túrlishe jónelis aladı. Embrion rawajlanıwınıń blastomer dáwiri de házirgi kúnde jaqsı úyrenilgen bolıp, hár bir blastomerdiń keleshektegi táǵdiri, yaǵnıy ol keleshekte organizmniń qaysı sistemaları rawajlanıwında qatnasıwı málim.

Murtak dáwirinde embrional rawajlanıwdıń blastula dáwiri tawsılıp, murtaktiń baslaniw urshıqları payda bola baslaydı. Bunda keleshekte túrli toqıma hám organlardı payda etetuǵın kletkalar, yaǵnıy urshıqlar (shegaralanǵan bólimler) payda boladı. Murtak dáwirinde ayriqsha dúzilgen kletkalardan shólkemlesken embrion betleri payda boladı hám olar qatlamlarǵa bóliniwi nátiyjesinde hár túrlı toqımalar payda boladı. Mısalı, ektodermadan forması nay tárizli nerv toqıması urshiq ajralıp shıǵadı, mezodermadan bolsa hár túrlı somit bolimler payda bolıp, keyin olar sklerotom, mitom, dermatom hám splanxiotomlarǵa ajraladi`.

Omırtqalı haywanlarda, kóbinese, joqarıda aytılǵan baslaniw urshıqlar menen birgelikte mezenxima da qáliplese baslaydı. Mezenxima tiykarınan embrionnıń orta varaidan payda bolǵan mezodermaniń túrli bólimlerinen ajralıp shıqqan kletkadan quralǵan boladı hám baslaniw urshıqlardıń aralıq boslıqların toltırıp turadı. mezenxima qatlamlarǵa bóliniwi nátiyjesinde bolsa forması hám wazıypası hár túrlı toqımalar payda bola baslaydı. Mısalı, qan kletkalarına, suyek, biriktiriwshi hám tegis muskul toqımalarına baslaniw urshıqları mine sol mezenximadan ótedi.

Sońǵı jıllarda adam hám haywanlar organizminiń mikroskopik dúzilisi tereń hám hár tárepleme úyreniliwi nátiyjesinde gistologiya páni birqqansha rawajlandi hám ósti. Organizmde taǵı jańa epiteliy toqımaları tabildi. Olarǵa ayırım bezler da kirgizildi. Tap sonday epiteliylar ayırım ápiwayı hám omırtqalı haywanlarda da tabildi. Házirgi waqıtta olar hár tárepleme úyrenilip atır.

Epiteliy toqıması adam hám haywanlar organizminde keń tarqalǵan bolıp, epiteliosit kletkalarınan quralǵan. Bul toqıma (yamasa qısqasha epiteliy) adam hám haywanlar denesiniń sırtqı hám ishki, hám ishki ortalıqtan ajıratıp turadı. ol mine sol ajıratıp turıw wazıypası sebepli shegaralaytuǵın (shegaralap turıwshı ) toqıma dep da júritiledi. Sırtqı hám ishki ortalıqtan organizmdi shegaralap turar eken, ol ortalıq menen tikkeley boliq turadı. epiteliy toqımasınıń kletkaları, ádetde, qatlam -qatlam bolıp organlardı qorshap turadı. onıń qatlam payda etiw ózgesheligi hátte olardan tayarlanǵan kulturalarda da kórinedi: epiteliy kletkaları bir biri menen ıslawıb, óz wazıypasına kóre sırtqı ortalıqtan shegaralanıp (ajralıp ) aladı. Bunnan tısqarı, epiteliy toqımasınıń tiykarǵı massasın kletkalar massası quraydı. Biriktiruvchi toqımada bolǵanı sıyaqlı, ol jaǵdayda da kletkalararo elementlar derlik bolmaydı.

Ol organizmdiń sırtqı ortalıq menen baylanıslı bolǵan ishki shólkemleri maydanın qaplap turadı. mısalı, bul epiteliy awqat as sińiriw qılıw sistemasınıń ishki maydanın, yaǵnıy awız boslig'i, óńesha, asqazan, jińishke hám de yo'on isheklerdiń ústlerin, nápes jolları, ayırıw hám tanosil shólkemleri diywalinı qaplap turadı hám olardıń qaptal ortalıqları menen baylanıslı boladı.

Sırtqı ortalıq menen baylanıslı bolmaǵan organlar maydanın qoplovchi epiteliy seroz perde epiteliysi dep ataladı. Buǵan ókpeni qorshap turıwshı plevra perdesiniń ústin qaplap turǵan epiteliy-perikard hám qarın perdesi epiteliysi kiredi.

Epiteliy toqıması qaplap turatuǵın bezlerge qalqan tarizli hám ayri tarizli bez hámde gipofiz, yaǵnıy ozenogipofiz epiteliysi kiredi. Bunnan tısqarı, ápiwayı haywanlar hámde balıqlarda ushraytuǵın bronxial deneshelerde epiteliy toqımasına uqsap dúzilgen. Epiteliy toqıması eki iri bólekke: qaplawshi hám bez epiteliysina bolıp uyreniledi. Awqat as sińiriw sistemasın qaplap turıwshı epiteliy tikkeley elementlar almasiniwi (trofik) processinde qatnasadı, yaǵnıy bóleklengen awqat elementları qan hám limfa tamırlarına sıpaliwin támiyinleydi.

Ayırıw organları epiteliy organizmde elementlar almasinıwı processinde payda bolǵan shıǵındı elementlerdı, yaǵnıy mochevina, siydik kislota hám shıǵındı duzlardı ajıratıp, tısqarıǵa shıǵaradı. Bulardan tısqarı, epiteliy toqıması organizmdi qorǵaw wazıypasında atqaradı. Teri epiteliysi ózine tán morfologiyalıq dúzilgenligi sebepli organizmdi hár qıylı sırtqı tásirden, yaǵnıy mexanik, ximiyalıq tásirden hám oǵan hár túrlı infeksiya kiriwinen saqlaydı.

Bez epiteliysi sırtqı hám ayırım ishki sekresiya bezin tashkil eter eken, usı bez hár túrlı zat islep shıǵaradı. Sırtqı sekresiya beziniń áne sonday ónimine sekret, ishki sekresiya beziniń shıǵarǵan zati gormon dep ataladı. Bezdiń bul ónimi, ádetde, organizmde júdá zárúrli wazıypalardı atqaradı. Mısalı, qalqan tarizli bez gormoni organizmde elementler almasinıwı processinde, onıń ósip rawajlanıwında aktiv qatnasadi. asqazan astı bezi sekreti on eki barmaq ishekke quyilip beloklardı, maylardi bóleklese, onıń insulin dep atalıwshı gormoni qanǵa ótip, uglevodlardıń qandaǵı konsepsiyası turaqlı saqlanıp turıwına xızmet etedi. Qalǵan bez ónimi-sekret hám gormonlarda organizmniń rawajlanıwında ózine tán zárúrli wazıypanı atqaradı. Organizmde olardan qaysı biri jetispese, ózine tán patologikalıq processlerge sebep boladı.

Endi epiteliy toqımasınıń ayriqsha qásiyetleri, jaylasıwı hám basqa toqımalardan parıq etetuǵın belgilerine toqtalıp ótemiz.

Epiteliy toqımasınıń kletkaları barlıq jerde hámme waqıt bir-birine salıstırǵanda izbe-iz, tıǵız jaylasqan boladı. Onıń epidermis kletkaları qabat -qabat bolıp jaylasıp, qorǵaw wazıypasın atqaradı. Joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, bul kletkalarda aralıq element bolmaydı. Olar bir-biri menen desmasomalar hám tutastirıwshi plastinkalar járdeminde birikken boladı. Epiteliy toqımasınıń kletkaları hámme waqıt bazal membrana ústinde jaylasadı. Buzul membrana arnawlı bir strukturaǵa iye bolmaǵan, gewek tárizli, yaǵnıy amorf element hám fibrinlar strukturasına iye struktura bolıp, epiteliy toqıması turmısında zárúrli wazıypanı atqaradı. Mısalı, birinshiden, epiteliy toqıması kletkalarınıń trofikasin támiyinleydi, yaǵnıy azıq elementler bazal membrana arqalı diffuziya jolı menen kapillyar qan tamırlardan (filtrlenip) epiteliy kletkalarına ótedi (epiteliy toqımasınıń ózinde bolsa qan tamırlar bolmaydı ). Kóp qabatlı epiteliydiń joqarı qabatında jaylasqan kletkalar da sol jol menen óz trofikasini támiyinleydi, sonıń menen birge, bazal membrana óz astında jaylasqan biriktiriwshi toqımanıń epiteliy toqıması maydanına ósip shıǵıp ketpewin támiyinleydi. Nabada, epiteliy jaralansa (kesilib ketse, operasiya waqtında tıyıq tiyse), sol jerden biriktiriwshi toqıma ósip, epiteliy maydanına shıǵıwı múmkin.

Epiteliy kletkaları mudam qutbli, yaǵnıy bazal hám apikal bólimlerge iye boladı.Kletkalardıń tómengi, yaǵnıy bazal membranaǵa qaragan bólegi sırtqı hám ishki morfologiyalıq dúzilisi hám atqaratuǵın wazıypasına kóre apikal bóleginen parq etedi. Ásirese, bir qatarlı yamasa kóp qatarlı cilindr tárizli epiteliy kletkalarınıń apikal bólegi hár qıylı spesifik, morfologiyalıq dúzılıske iye. Bul strukturalardıń hár qaysısı atqaratuǵın arnawlı bir wazıypasına maslasqan. Mısalı, organizm dem alıw sisteması diywalların qaplap turıwshı epiteliy kletkalarınıń apikal bóleginde mayda kirpiksheler bolıp, olar mudam háreketlenip turadı. olardıń wazıypası dem menen alınǵan hawanı iǵallap, jılıtıp, hawa bólekshelerinen tazalap beriw bolıp tabıladı.

Sonday eken, toqımalar organizmlerdiń uzaq evolyusiyasi processinde divergensiya jolı menen bir-birinen ajralıp, bolınıp qánigeliklesip barǵan. Nátiyjede toqımalar túri payda bolǵan. waqıt ótiwi menen organizmler menen bir qatarda toqımalar túri da óz ishinde bolınıp, gruppalanıp, jańa qánigelikke iye bolǵan toqımalar payda bolǵan. Epiteliy toqıması da áne sonday «o'z ishinde» bolınip, qánigeliklesip barǵan toqımalar bolıp tabıladı. Sol tárepten alıp qaraǵanda epiteliy adam hám haywanlar organizminiń kóp bólegine tarqalıp, morfologiyalıq dúzilisi hám qaysı organdı qaplap turıwı tárepten hár túrlı fiziologikalıq wazıypalardı atqaratuǵın bolǵan. Mısalı, teri epiteliysi sırtqı ortalıq penen tikkeley baylanıslı bolıp, sırttan bolatuǵın tásirden organizmdi saqlap turıw, yaǵnıy qorǵaw wazıypasın orınlawǵa maslasqan. as sińiriw sistemasın qaplap turıwshı epiteliy bolsa organizm trofikasin támiyinleydi.

Solay etip, epiteliy toqımasınıń ózine tán dúzilisi hám wazıypası metodikalıq noqatı názerden bir neshe qıylı klassifikasiyalardıń kelip shıǵıwına sebep bolǵan. Házirgi waqıtta qollanılatuǵın áne sonday klassifikasiyalardan tiykarǵısı ush klassifikasiya bolıp tabıladı.:

1) morfologiyalıq ;

2) fiziologikalıq

3) genetikalıq

Morfologiyalıq klassifikasiyada epiteliy toqıması kletkalarınıń forması, dúzilisi hám qabatlar payda etiwi tiykar etip alinǵan. Házirgi waqıtta epiteliy toqıma kletkalarınıń mikroskopik preparatlarin úyreniwde hám oqılıwında tiykarınan morfologiyalıq klassifikasiyadan paydalanıp kelinip atır, sebebi bul klassifikasiyada epiteliydiń dúzilisine tán barlıq ayrıqshalıqlar itibarǵa alınǵan bolıp, bunda gistologik preparatlar ańsat kórinedi hám uyreniledi. Usınıń menen birge toqımanıń morfofunksional suwreti jaqsı kórsetip beriledi. Sonı itibarǵa alıp, bizda epiteliy toqımadan alınǵan gistologik preparatlardı kóriw hám úyreniwde tiykarınan sol klassifikasiyadan paydalanamız.

Epiteliy toqıması, joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı morfologiyalıq dúzilisi tárepinen eki iri gruppaǵa : bir qabatlı hám kóp qabatlı epiteliyga bólinedi. Bir qabatlı epiteliy. Bul epiteliyda barlıq kletkalardıń tómengi bazal bólimleri bazal membrana menen tikkeley tutasqan bolıp, bir qatar jaylasqan bir qabat kletkalardan ibarat epiteliy quraydı.

Organizmniń ayırım jerlerinde (isheklerde, dem alıw sisteması epiteliysinda) ushraytuǵın bunday epiteliy kletkaları arasında boyı -boyına teń bir kletkalı (qabarǵan jer tárizli) bex kletkalarıda ushraydı. Bir qabatlı epiteliy óz gezeginde taǵı ekige: bir qatarlı hám kóp qatarliǵa bólinedi.

Bir qabatlı bir qatarlı epiteliy kletkası bazal membranaǵa tutasqan bolıp, joqarıdaǵı erkin, yaǵnıy apikal bólegi sırtqı ortalıq penen baylanıslı boladı. Sonıń menen birge bul epiteliy kletkaları, ádetde bir qıylı ólshemde bolıp, olardıń yadrosı bir qatar bolıp jaylasadı, ayırımlarında bolsa yadro kletkanıń bazal bólegine jıljıǵan boladı.

Bir qabatlı kóp qatarlı epiteliyda da kletkalardıń bazal bólimleri bazal membrana menen tutasqan, biraq kletkalardıń boyı hár qıylı, yaǵnıy bálent-tómen boladı. Tek boyı uzın kletkalardıń apikal bólimleri toqıma maydanına jetip shıqqan bolıp, qalǵanlarıniki aralıqta qalıp ketedi. Nátiyjede olardıń ushi toqıma maydanına shekem ósip shıqpaydı. Sonıń ushın olardıń yadrosı bir tegis jaylaspaǵan boladı.

Epiteliy kletkaları formasına qaray tómendegishe bolınedi: tegis formadaǵı epiteliy kletkasınıń boyı eninen talay kishi boladı, kub tárizli kletkanıń boyı enine teń boladı,cilindr tárizli yamasa joqarı prizma sıyaqlı kletkanıń boyı eninen talay uzın boladı.