Mavzu: Fe’llarning shaxs-son qo`shimchalari bilan tuslanishi Reja



Download 21,7 Kb.
bet1/2
Sana05.06.2022
Hajmi21,7 Kb.
#638240
  1   2
Bog'liq
FELNINH SHAXS SON QO\'SHIMCHALARI BILAN QO\'LLANILISHI


Mavzu:Fe’llarning shaxs-son qo`shimchalari bilan tuslanishi


Reja:
1. Fe’llarning shaxs-son qo`shimchalari bilan tuslanishi
2. O’zbek tilida affekslarning tuslanishi
3. Shaxs-son qo’shimchalarining qo’llanilishi

Ish-harakat ma’lum bir grammatik shaxs tomonidan bajariladi (yoki bajarilmaydi). Grammatik shaxs so`zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o`zga (III shax syoki predmet) bo`lishi mumkin.


Grammatik shaxs grammatik son (birlik yoki ko`plik) bilan birgalikda ifodalanadi. Fe’llardagi bunday grammatik shaxs va son ma’nosi ma’lum bir grammatik ko`rsatkichlar orqali ifodalanadi. Masalan: o`qidim, o`qisam, o`qisang, o`qiyapman, o`qibman, o`qiy fe’llari tarkibidagi –m, -man, -y qo`shimchalari ish-harakatning I shaxs so`zlovchi, ya’ni yakka shaxs tomonidan bajarilganini ko`rsatsa; o`qidik, o`qisak, o`qiyapmiz, o`qibmiz, o`qiylik fe’llari tarkibidagi –k, -miz, -ylik affikslari ish-harakatning I shaxs, lekin ko`p so`zlovchilar (shaxslar) tomonidan bajarilganini ifodalaydi.
Demak, ish-harakatning bajaruvchisi uch shaxs va 2 son tushunchalarini aks ettiruvchi affikslarni o`z ichiga oladi. SHuning uchun ham bunday affikslar shaxs-son affikslar deb yuritiladi. Fe’llarning shaxs-son affikslari bilan o`zgarishi esa tuslanish deyiladi. SHaxs-son affikslari tilshunoslikda tuslovchi affikslar deb ham yuritiladi.
O`zbek tilida tuslovchi affikslar fe’l shakllariga turlicha ko`rinishda qo`shiladi. SHu jihatdan tuslovchi affikslar uch guruhga bo`linadi.
1. Birinchi guruh tuslovchilar aniqlik va shart-istak maylidagi –di, -sa qo`shimchalarini olgan sof fe’l negizidan so`ng va edi to`liqsiz fe’liga qo`shiladi: keldi-m, keldi-ng, keldi; kelsa-k, kelsa-ng, kelsa(lar) kabi.
Fe’llarning birinchi guruh tuslovchilar bilan tuslanishi quyidagicha:


SHaxs

Son

Birlik

Ko`plik

I



yozdim, yozsamyozgan edim


zdik, yozsak, yozgan edik

II



yozding, yozsang, yozgan eding


yozdingiz, yozsangiz, yozgan edingiz

III



yozdi, yozsa, yozgan edi


yozdi(-lar), yozsa(-lar), yozgan edi(-lar)

Ikkinchi guruh tuslovchi affikslar –b(-ib), -a(-y) qo`shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlardan, sifatdoshlardan (-yotgan qo`shimchasidan tashqari), shuningdek, -yap, -moqda, -yotib, -moqchi bilan shakllangan fe’l negizidan so`ng qo`shiladi. Mazkur guruhdagi tuslovchilar III shaxsdagina ikki xil ko`rinishda bo`ladi, ya’ni birinchi xil ko`rinishda –b(-ib), -a(-y) qo`shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlar hamda –yap, -yotib bilan shakllangan fe’llar III shaxs birlikda –di (-ti), ko`plikda –di(lar), -ti(lar) shaxs-son affikslari bilan shakllanadi.
Ikkinchi xil ko`rinishda esa fe’lning sifatdosh shakllariga (-gan, -r(-ar), -digan, -vchi(-uvchi bilan hosil qilingan shakllariga), -moqda, -moqchi, -yotir bilan shakllangan fe’l negizlari, shuningdek, fe’llar ekan, emish to`liqsiz fe’llari bilan birga qo`llansa, III shaxsda shaxs ko`rsatkichi shakllanmaydi (nol ko`rsatkichli shaklda keladi).
Fe’llarning ikkinchi guruh (A.B ko`rinishi) tuslovchilar bilan tuslanishi quyidagicha: «A» ko`rinishi



Shaxs

Son

Birlik

Ko`plik

I



yozib-man, yozayotib-man, yoza-man yozyap-man


yozib-miz, yozayotib-miz, yoza-miz, yozyap –miz

II



yozib-san, yozayotib-san, yoza-san, yozyap -san


yozib-siz, yozayotib-siz, yoza-siz, yozyap –siz

III



yozib-di, yozayotib-di, yoza-di, yozyap -ti


yozibdilar, zayotibdilar, yozadilar, yozyaptilar

«B» ko`rinishi



Shaxs

Son

Birlik

Ko`plik

I



yozgan-man, yozar-man, yozadigan-man, yozmoqda-man, yozmoqchi-man


yozgan-miz, yozar-miz, yozadigan-miz, yozmoqda-miz, yozmoqchi-miz

II



yozgan-san, yozar-san, yozadigan-san, yozmoqda-san, yozmoqchi-san


yozgan-siz, yozar-siz, yozadigan-siz, yozmoqda-siz, yozmoqchi-siz

III



yozgan, yozar, yozadigan, yozmoqda, yozmoqchi


yozgan-lar, yozar-lar, yozadigan-lar, yozmoqda-lar, yozmoqchi-lar

Uchinchi guruh tuslovchilar buyruq maylidagi sof fe’l negizidan so`ng qo`shiladi.


Fe’llarning uchinchi guruh tuslovchi bilan tuslanishi quyidagicha:


SHaxs

Son

Birlik

Ko`plik

I



yozay, yozayin, o`qiy, o`qiyin


yozaylik, o`qiylik

II



yoz, yozgin, o`qi, o`qigin


yozingiz, o`qingiz,

III



yozsin, o`qisin


yozsinlar, o`qisinlar,




Download 21,7 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish