Fe'llarning shaxs-son qo'shimchalari bilan tuslanishi. Fe'l zamonlari

Fe'llarning shaxs-son qo'shimchalari bilan tuslanishi. Fe'l zamonlari
Reja:

1. 
   Fe'llarda shaxs va son tushunchalari haqida ma'lumot
   
2. 
   Fe'llarning shaxs-son qo'shimchalari bilan o'zgarishi-tuslanishi
   
3. 
   Tuslovchi affikslar, ularning turlari (guruhlari)
   
4. 
   Zamon tushunchasi, uning fe'l formalarida shakllanishi.
   
5. 
   Zamon turlarining o'zaro munosabati.
   
6. 
   O'tgan zamon fe'l formalari, ularning ma'no va grammatik xususiyatlariga ko'ra bo'linishi.
   
7. 
   Hozirgi zamon fe'l formalari, ularning ichki ma'no turlari.
   
8. 
   Kelasi zamon fe'l formalari, ularning ma'no va grammatik xususiyatlari.
   
9. 
   Fe'l zamonlarining shakllanishida funksional formalarning, to'liqsiz fe'llarning roli.
   
10. 
    Fe'l zamonlarining mayl bilan munosabati.
    

Quyidagi berilgan misollardagi ajratib ko'rsatilgan fe'l formalariga e'tibor bering:

1.Onajon, men o'qib ulg'aymoqdaman (T. Saydaliyev). 2. Sen uning azob chekayotganini sezmading (J.Abdullayev) 3. Bolam, kim bilan gaplashayapsan? (Said Ahmad). 4. Ular hazil-mutoyiba bilan ovqatlandilar. (F.Musajonov).
Ulg'aymoqdaman fe'li tarkibidagi -man, sezmading fe'lidagi -ng, gaplashayapsan fe'li tarkibidagi –san, ovqatlandilar fe'lidagi (-di) -lar qo'shimchalari harakat qaysi shaxs (yoki shaxslar) tomonidan bajarilganini ko'rsatadi. Shuning uchun ham ular shaxs-son affikslari (qo'shimchalari) deb nomlanadi. Tilshunoslikda ular tuslovchi qo'shimchalar deb ham yuritiladi.
Ular ish-harakatni bajaruvchisi 3 shaxs (I shaxs-so'zlovchi; II-shaxs tinglovchi; III shaxs o'zga) va 2 son (birlik-yakka shaxs, ko'plik 2 va undan ortiq shaxs) tushunchalarini aks ettiruvchi qo'shimchalarni o'z ichiga oladi.
Tuslovchi qo'shimchalar 3 guruhga bo'linadi:
1-guruhda: -m, -k, -ng, -ngiz, nol-nol (-lar);
2-guruhda: -man, -miz; -san, -siz; -di (yoki nol)-di (lar) yoki nol (lar);
3-guruhda: -ay (-in), -y (in), -aylik, -ylik; -nol (-gin) –ingiz, -ngiz (lar); -sin, - sinlar shaxs -son qo'shimchalari kiradi.
Birinchi guruh tuslovchilar –di, -sa affiksli fe'l formalariga (aniqlik va shart-istak maylidagi fe'llarga); qo'shma (sostavli) fe'l tarkibidagi qo'shiladi (m: o'yladim, o'ylasam, o'ylab edim kabi).
Ikkinchi guruh tuslovchilar -b (-ib), -a (-y) affiksli ravishdoshlarga (m: boramiz, ishlabsan,) sifatdoshlarga (m: kelgansiz, ko'rarman, ishlaydigansan...), ekan, emish to'liqsiz fe'llar mavjud bo'lgan sostavli fe'llarga (borar emishsan, aytgan ekanmiz, kabi) qo'shiladi.
Demak ikkinchi guruh tuslovchilar aniqlik mayli formalarini hosil qiladi.
Uchinchi guruh tuslovchilar faqat buyruq mayliga (buyruq-istak mayliga) xos affikslar sanaladi.


Fe'l zamonlari.