Mavzu: Aholiga xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi

Mavzu: Aholiga xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi
Reja:
I. Kirish qismi
II. Asosiy qismi
1. Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasining ob’yekti
va predmeti
2. Aholini xizmatlarga bo’lgan ehtiyojlari va uni qondirilishining
hududiy tafovutlari
3. Xizmat ko‘rsatish muassasalarini hududiy tashkil etilishi
4. Markaziy joylar nazariyasi. Aholiga xizmat ko‘rsatishni
shahar va qishloq joylarda hududiy tashkil etilishi va rivojlanishi
5.HududIarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda aholiga xizmat ko'rsatish
sohalarining roli
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

I. Kirish
Xizmat ko‘rsatish sohalari aholining turli-tuman moddiy,ma’naviy ko‘rinishidagi ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi sohalar va ularning muassasalarini qamrab oladi. Har bir xizmat ko'rsatish sohasi, o’z navbatida, ko'plab turlicha xususiyat va ko‘rinishga ega bo’lgan xizmatlar turlaridan tashkil topgan hamda o‘zining tarkibiy tuzilmasiga ega. Aholi uchun zarur bo’lgan xizmatlarni guruhlash,tasniflash,shakllanishi, hududiy tashkil etilishi, zamonaviy holati hamda kelajak rivojlanishi masalalarini tadqiq etish katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Keyingi o’n yillikda O‘zbekistonda ham mamlakat rahbariyati to’lonidan aholining turmush sharo’ltlarini yaxshilash, ayniqsa, mamlakat aholisining katta qismi yashaydigan qishloq joylarning ijtimoiy va iqtisodiy intrastruktura sharoitlarini yuksaltirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini o‘rganishda har bir sohaga xos tarmoq fanlari, iqtisodiyot, sotsiologiya va boshqa fanlar bilan bir qatorda geografiya ham alohida o‘rinni egallaydi. Chunki, xizmat ko'rsatish sohalari muassasalarining joylashuvi va xizmat ko‘rsatish darajasini aholining joylashuvi va ehtiyojlari darajasiga mosligi orasidagi tafovutlarni aniqlashda aholiga xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasining roli katta. Aholining turmush sharo’ltlarini yaxshilashda xizmat ko'rsatish sohalari yoki boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy infrastrukturaning ahamiyati katta kursi o’qitila boshlandi. XX asr 70-yillardan boshlab xizmat ko‘rsatish sohalari va umuman ijtimoiy sohalarni geografik jihatdan ilmiy tadqiq etish yo‘nalishi rivojlana boshladi. Mamlakatimizda esa bu boradagi ishlarning jonlanishini XX asrning 90-yillardan boshlab kuzatish mumkin. Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasini rivojlanishida Sobiq lttifoq geografiya jamiyati to’lonidan 1974-yili Moskvada aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi yig’ilishning ahamiyati katta. Mazkur yig’ilishda turli soha vakillari bilan xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish borasida olib borilgan muhokamalarning natijalari shuni ko‘rsatdiki, fanlar mantiqiga ko‘ra xizmat sohalarining mintaqaviy xususiyatlari va hududiy tashkil etilishi masalalarini ilmiy tadqiq etish, aynan, geografiya fani zimmasidadir. Shunday qilib, o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanlari tizimida aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi vujudga keldi. Uning geografiya fanlari tizimida tutgan o’rni va predmeti xususida A.I.Alekseyev va boshqalar quyidagicha ta’rif berishgan: Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning o‘ziga xos tarmog'i bo'lib, xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlar va ularning qondirilishi darajasidagi hududiy tafovutlar va shuningdek, xizmat ko‘rsatish sohalarini tabiiy ijtimoiy, iqtisodiy, demografik hamda turlicha aholi joylashuvi shakllarida hududiy tashkil etilishi masalalarini o‘rganadi. Aholiga xizmat kocrsatish sohalari geografiyasi bo'yicha bajariladigan tadqiqotlarni ikki yo‘nalishga ajratish mumkin:
birinchi yo‘nalish - xizmat ko‘rsatish sohalarining alohida olingan holda o‘rganilishi. Masalan, aholiga tibbiy xizmat ko'rsatish geografiyasi;
ikkinchi yo‘nalish - mintaqaviy majmuali. ya’ni bunda xizmat ko‘rsatish sohalarining bir butun holda va ma’lum bir hududda o‘rganilishi va h.k.
Muayyan bir hududning tabiiy, iqtisodiy, demografik va aholi joylashuvi shart-sharo’ltlarini hisobga olgan holda, xizmat ko'rsatish sohalarining joylashuvi va zamonaviy holatini tavsiflash va baholash, shuningdek, xizmatlar majmuasi va xizmat ko’rsatish tizimini tako’lillashtirish, eng avvalo, geograflarning vazifasidir.
Ijtimoiy sohalar va, xususan, xizmat ko'rsatish sohalarini ilmiy tadqiq etish ishlari M.A.Abramov,A.l.Alekseyev, S.A.Kovalev.A.A .Tkachenko, V.V.Pokshishevskiy, L.A.Merkusheva, V.R.Belenkiy, S.A.Vaytekunas, B.A.Manak,V.M.Rutgayzer, I.V.Nikolskiy, E.I.Kalmutskaya, B.B.Rodo’lan, D.N.Luxmanov, S.I.Florya va boshqa olimlar to’lonidan amalga oshirilgan. O‘zbekistonda esa, xizmat ko'rsatish sohalari geografik jihatdan sust o‘rganilgan. Umuman olganda esa, bu borada O.Ergashev, B.Abdurashidov, M.Nazarov,N.Ollorov,T.Jo‘rayev kabi olimlarning ishlari mavjud. Mamlakatimizda aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini tibbiy xizmat ko‘rsatish misolida geografik jihatdan ilk bor dissertatsiya darajasidagi tadqiqot ishi 1996-yili M.Nazarov to’lonidan amalga oshirilgan. Ammo, mamlakatimizda hozirgi
davrdagi aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari (ijtimoiy infrastruktura) borasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar ko’larnini yetarli deb bo’lmaydi. Shu bilan birga, aholiga transport, aloqa, elektr energiyasi, tabiiy gaz, suv ta’minoti bo'yicha xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish infrastrukturasini geografik jihatdan tadqiq etilgan salmoqli manbalar ham mavjud emas.
Olimlar tomonidan xizmat ko'rsatish sohalarini ilmiy tadqiq etishda «iqtisodiy» va «ijtimoiy» yondoshuvlar mavjud. Chunonchi birinchisida xizmat ko'rsatish sohalari xoljalik tamioqlari sifatida iqtisodiy nuqtai nazardan o'rganiladi, ya’ni bu yerda eng avvalo,kam xarajat sarflangan holda, ko‘proq foyda olishga asosiy e’tibor qaratilsa, ijtimoiy yondoshuvga ko‘ra xizmat ko‘rsatish sohalari -bu, eng avvalo, aholining turmush sharo’ltlari, turmush darajasining muhim sharti sifatida tushuniladi.
Agarda, xizmat ko‘rsatish muassasalarini muayyan bir hududda vujudga kelishi, shakllanishi va kelajakda rivojlanish qonuniyatlarini e’tiborga olinsa, u holda bizningcha uchinchi, ya’ni hududiy yondoshuvni ham aniqlash mumkin. Xizmat ko‘rsatish sohalarini geografik jihatdan o‘rganishning zarurligi XX asrning 60-yillarida V.V.Pokshishevskiy, S.A.Kovalevlar to’lonidan ta’kidlangan. Huddi shu davrdan boshlab, Sobiq Ittifoqning bir qator markaziy universitetlarida «Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi» kursi o’qitila boshlandi. XX asr 70-yillardan boshlab xizmat ko‘rsatish sohalari va umuman ijtimoiy sohalarni geografik jihatdan ilmiy tadqiq etish yo‘nalishi rivojlana boshladi. Mamlakatimizda esa bu boradagi ishlaming jonlanishini XX asrning 90-yillardan boshlab kuzatish mumkin.
Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasini rivojlanishida Sobiq lttifoq geografiya jamiyati tomonidan 1974-yili Moskvada aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi yig’ilishning ahamiyati katta. Mazkur yig’ilishda turli soha vakillari bilan xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish borasida olib borilgan muhokamalaming natijalari shuni ko‘rsamdiki, fanlar mantiqiga ko‘ra xizmat sohalarining mintaqaviy xususiyatlari va hududiy tashkil etilishi masalalarini ilmiy tadqiq etish, aynan, geografiya fani zimmasidadir.
Shunday qilib, o’gan asrning 70-yillaridan boshlab iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanlari tizimida aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi vujudga keldi. Uning geografiya fanlari tizimida tutgan o’rni va predmeti xususida A.I.Alekseyev va boshqalar quyidagicha ta’rif berishgan: Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari geografiyasi ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning o‘ziga xos tarmog'i bo'lib, xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlar va ularning qondirilishi darajasidagi hududiy tafovutlar va shuningdek, xizmat ko‘rsatish sohalarini tabiiy ijtimoiy, iqtisodiy, demografik hamda turlicha aholi joylashuvi shakllarida hududiy tashkil etilishi masalalarini o‘rganadi.