Mavzu : Poya va uning vazifalari Poya

Mavzu :

Poya va uning

vazifalari

Poya (caulis) — oʻsimlikning shox, barg va gullari joylashgan asosiy oʻqi. Boʻgʻim (barg oʻrni) va boʻgʻim oraliqlaridan iborat. P. ildiz bilan barglar ora-sida moddalar harakatini taʼminlaydi. Baʼzi oʻsimliklarning poyasi metamor-fozlashgan (shakli oʻzgargan) boʻlib, suv va oziq moddalarni toʻplash (kartoshka), himoya (doʻlana va yantoklarning tikanlari), ilashish (tok va oshkrvoklarning jingalagi), vegetativ koʻpayish (ajriq, qulupnay poyalari) vazifalarini baja-radi. Bir yillik va koʻp yillik, yer ustki va yer ostki, yoyuchlangan va yogochlanmagan P.lar bor. P. silindrsimon, koʻp kir-rali, yassi, gadir-budur yoki silliq boʻladi. Asosan, uchidagi oʻsish konusi hujayralarining boʻlinishidan P. boʻyiga oʻsadi; baʼzi usimliklar (mas, gʻalladoshlar) P.si boʻgʻim oraligʻining uzayishidan ham usadi. P.ning buyi, yugʻonligi turlicha. Yusinlar P.sining uzunligi bir necha sm, diametri bir necha mm, sekvoyyalar poyasining uz. 150 m, diametri 10—12 m. Lianalar P.si 200—300 m keladi. Poyaning anatomik tuzilishi sistematik guruxlariga kura, sodda yoki murakkab buladi. Mas, tuban yusinlar P.si faqat bir xil parenxima hujayralaridan, poyabargli yusinlar P.si qobiq va suv oʻtkazuvchi toʻqimadan, pla-unlar poyasi esa ksilema va floemalyan iborat utkazuvchi toʻqimadan tuzilgan. 

• Poya (caulis) — oʻsimlikning shox, barg va gullari joylashgan asosiy oʻqi. Boʻgʻim (barg oʻrni) va boʻgʻim oraliqlaridan iborat. P. ildiz bilan barglar ora-sida moddalar harakatini taʼminlaydi. Baʼzi oʻsimliklarning poyasi metamor-fozlashgan (shakli oʻzgargan) boʻlib, suv va oziq moddalarni toʻplash (kartoshka), himoya (doʻlana va yantoklarning tikanlari), ilashish (tok va oshkrvoklarning jingalagi), vegetativ koʻpayish (ajriq, qulupnay poyalari) vazifalarini baja-radi. Bir yillik va koʻp yillik, yer ustki va yer ostki, yoyuchlangan va yogochlanmagan P.lar bor. P. silindrsimon, koʻp kir-rali, yassi, gadir-budur yoki silliq boʻladi. Asosan, uchidagi oʻsish konusi hujayralarining boʻlinishidan P. boʻyiga oʻsadi; baʼzi usimliklar (mas, gʻalladoshlar) P.si boʻgʻim oraligʻining uzayishidan ham usadi. P.ning buyi, yugʻonligi turlicha. Yusinlar P.sining uzunligi bir necha sm, diametri bir necha mm, sekvoyyalar poyasining uz. 150 m, diametri 10—12 m. Lianalar P.si 200—300 m keladi. Poyaning anatomik tuzilishi sistematik guruxlariga kura, sodda yoki murakkab buladi. Mas, tuban yusinlar P.si faqat bir xil parenxima hujayralaridan, poyabargli yusinlar P.si qobiq va suv oʻtkazuvchi toʻqimadan, pla-unlar poyasi esa ksilema va floemalyan iborat utkazuvchi toʻqimadan tuzilgan. 

• Qirqboʻgʻimlar poyasining ichi gʻovak boʻlib, oʻtkazuvchi toʻqimalar aylana joylashadi. Qirqqulokdar P.sining marka-zi narvonsimon joylashgan traxeidalardan tuzilgan ksilema elementlaridan iborat; uni floema pardasi oʻrab turadi. Bundan tashqarida bir necha kavat hujayralardan tuzilgan peritsikl joylashgan. Mana shu markaziy silindr birlamchi qobiq, tashqi tomondan epidermis bilan oʻralgan. Birlamchi qobiqning eng ichki — peritsikl bilan chegaradosh qavati endoderma deb ataladi. Urugʻli oʻsimliklar poyasining poʻstlogʻi ostida parenxima hujayralaridan iborat birlamchi qobiq boʻlib, uning endodermasi markaziy silindrni oʻrab turuvchi peritsikl bilan chegaralanadi. P.ning dastlabki rivojlanish bosqichida peritsikl ostida yupqa par-dali uzunchoq hujayralardan iborat hosil qiluvchi tUqima — prokambiy vujudga keladi. Prokambiy hujayralarining bulinishi natijasida birlamchi ksilema va birlamchi floema hosil buladi. Ikki pallali va ochiq urugʻli usimliklarda esa birlamchi ksilema va birlamchi floemadan tashqari ikkilamchi hosil qiluvchi toʻqima — kambiy ham vujudga keladi. Koʻpchilik bir pallali usimliklar poyasining markaziy kismi parenxima hujayralaridan tuzilgan bulib, ularning orasidan oʻtkazuvchi nay — tolalar tutami oʻtadi. Bir pallali usimliklar poyasida kambiy hosil boʻlmagani uchun yoʻgʻonlashuv xususiyatiga ega emas. Aloe, yukka, dratsena kabi ayrim bir pallali oʻsimliklarning P.si fakat peritsiklda vujudga keladigan ikkilamchi hosil qiluvchi toʻqima hisobiga yoʻgonlashadi. Yer ostida joylashadigan bargi reduksiyalangan P., odatda, ildizpoya deyiladi.

Bargli poyaga novda deyiladi. Uning asosiy vazifasi o`simlikni havodan oziqlanishiga xizmat qilishdir. Poya barg va ildiz orasida boglovchi oraliq bo`lib, unda hosil bo`lgan moddalarni o`tkazib beradi. Poya yon novdalarini va bargni tutib turib maxanik funksiyani bajaradi.

Novda kurtakdan yoki urug`dan hosil bo`ladi. Novdani barg birikib turadigan qismi barg o`rni yoki bo`g`in deb nomlanadi. Birinchi bo`g`inidan ikkinchi bo`g`inigacha bo`lgan masofa bo`g`in oralig`i deyiladi.

Barg va poya oralig`idagi masofa barg qo`ltig`i deyiladi.

Bo`g`in oralig`i uzun va qisqa bo`ladi. Agar bo`g`in oralig`i qisqa bo`lsa qisqa bo`g`inli, uzun bo`lsa uzun bo`g`inli novdalar deyiladi.

Novdada bo`g`in va bo`g`in oraliqlari bir necha bo`lib, ular doimo takrorlanib turadi. Bu hodisaga metameriya deyiladi.

• 2. Кurtak bu novdaning murtak holatidir. Unda barg va poya murtakda joylashgan singari joylashadi.
• Har bir kurtakning tuzilishi o`sish konusini himoya qilishga qaratilgan. Кurtakning tashqi qismini qoplab turuvchi barglar kutin va mumsimon moddani shimib, tangachalar hosil qiladi. Tangachalar temir daraxtida qora rangda bo`lib fiziologik himoya qilish vazifasini bajaradi. Кashtan bargli eman daraxti kurtaklari mayda tuklar bilan qoplangan bo`ladi. Кurtak poyada joylashgan o`rniga qarab quyidagi turlarga bo`linadi.
• Apikal - uchki kurtaklar. Yon kurtaklar.
• Yon kurtaklar barg qo`ynida joylashadi, shuning uchun bu kurtaklarni yon kurtaklar deyiladi. Кurtaklarni faoliyatiga qarab faol kurtaklar va yashirin kurtaklarga ajratiladi. Yashirin kurtaklar daraxtsimon o`simliklarda ko`p uchraydi. Qo`shimcha kurtaklar ildizda, poyada hosil bo`ladi.
• Кelib chiqishiga ko`ra: vegetativ kurtaklar. Gul hosil qiluvchi kurtaklar. Aralash kurtaklarga bo`linadi.
• Vegetativ kurtaklardan novda, gul hosil qiluvchi kurtaklardan - gul, aralash kurtaklardan bargli to`pgul hosil bo`ladi.
• Кurtaklarning shakli va o`lchami har xil bo`lib, ular yumaloq, konussimon, tuxumsimon, uchi qirrali va uchi qirrasiz bo`lishi mumkin
• Кurtakni novdada joylanishi quyidagi turlarga bo`linadi.
• 1. Navbat bilan - spiral, 2. Qarama - qarshi. 3. Xalqasimon shaklda.
• Qarama - qarshi joylanish siren, pista, yalpiz kabi o`simliklarda kuzatiladi.

• 3. Novdaning shoxlanish tiplari. Poyada joylashgan apikal va yon kurtaklarning rivojlanishidan asosiy va yon novdalar hosil bo`ladi. Bu kurtaklarning rivojlanishi har xil bo`lib ularni quyidagi shoxlanish tiplariga ajratish mumkin.

• 1.Dixotomik. 2.Monopodial 3.Simpodial 4. Yolg`on dixotomik shoxlanish. Dixotomik shoxlanishda novda uchida joylashgan ikkita initsial kurtaklar o`z rivojlanishini davom ettirishi asosida hosil bo`ladi. Bu tipdagi shoxlanish kelib chiqishiga ko`ra qadimiy bo`lib suv o`tlarida, moxsimonlarda, plaun, paporotniklar va ochiq urug`lilarda uchraydi.
• Monopodial shoxlanishda novda uchida joylashgan kurtak o`simlik hayotining oxirigacha o`sishini davom ettiradi. Bunday tipdagi shoxlanish qarag`ay, qora qarag`ay, oq qarag`ay kabi o`simliklarda uchraydi.
• Simpidial shoxlanishda o`sish konusida joylashgan initsial kurtak o`sishni to`xtatib, yondagi hujayrani rivojlanishiga olib keladi. Natijada uchki kurtak o`sishdan to`xtab yon shoxlari rivojlanadi.

• Simpidial shoxlanishda o`sish konusida joylashgan initsial kurtak o`sishni to`xtatib, yondagi hujayrani rivojlanishiga olib keladi. Natijada uchki kurtak o`sishdan to`xtab yon shoxlari rivojlanadi.
• Yolg`on dixotomik shoxlanish. Кo`pchilik yopiq urug`li o`simliklar uchun xosdir. Bunday shoxlanishda apikal kurtak tezda o`sishdan to`xtaydi va 2 ta yon kurtak rivojlanadi. Bunday shoxlanish siren, kashtan va boshqa o`simliklarda uchraydi.
• O`simliklarning shoxlanish tiplarini o`rganish agronomiya uchun muhim ahamiyatga ega. Shoxlanish turlarini to`g`ri bilish asosida o`simlik hosilini oshirish mumkin.
• Mevachilikda simpodial shoxlarni qoldirish asosida gullash va meva hosil qilishni ko`paytirish mumkin. Paxtachilikda g`o`zani chekanka qilish asosida simpodial shoxlar rivojlantirilib, paxta hosili oshiriladi.

• 4. Poyaning shakli va tiplari. O`simliklar poyasining shakli turlichadir. Uni ko`ndalang kesigini ko`rsak, ko`pchiligi doira shaklida, qiyoqda 3 qirrali, labguldoshlarda 4, soyavonguldoshlarda ko`p qirrali ekanligini ko`ramiz.
• G`allaguldoshlar va soyavonguldoshlar oilasi vakillarining bo`g`in oralig`i asosiy parenxima bilan to`lgan bo`ladi. Bunday poya poxol poya deyiladi.
• Poyalar bargli va bargsiz bo`ladi. Bargsiz poya piyoz,qoqi o`t, lola guldoshlar kabi o`simliklarda uchraydi. Ularni poyasi oxrida to`pgular hosil qilib tugaydi. Bunday bargsiz poyalar strelka deb nomlanib. Poyaning qisqargan qismi ildiz bo`g`izida joylashib u yerda mutovka hosil qiladi.
• Poyani o`sishiga qarab tik o`suvchi, sudralib o`suvchi, ilashib o`suvchi, o`ralib o`suvchi, turlarga bo`linadi.
• Bunday guruhlarning hosil bo`lishi poyada maxanik to`qimalarning rivojlaniishga bog`liq.
• Ilashib va chirmashib o`suvchi poyalar lianalar deyiladi. Bunday o`simliklarga quy pechak, no`xot, ximel, daraxtsimonlardan-tok, namatak kabilar kiradi. Lianalar o`zi ilashadigan o`simlikka soat strelkasi bo`ylab (ximel) va soat strelkasiga qarshi harakatlanadi.

• Sudralib o`suvchi novdalar bo`g`imlarda ildiz hosil qilish xususiyatiga ega. Bunday o`simliklarga kulupnay, semizut, ajrik, kabi o`simliklar misol bo`ladi.

• O`simlikning hayot kechirishiga qarab novdanig tiplari. Poyaning tuzilishi o`simlik hayot kechirish davri bilan bog`liqdir. Ba`zi o`simliklar 5 - 7 xafta yashasa, ayrim o`simliklar 5000 yil hayot kechiradi.
• O`t o`simliklar poyasi Vegetatsiyasinig oxirida o`z faoliyatini tugatsa, daraxt o`simliklarda hayotining oxirigacha saqlanib qoladi.
• Quyida ayrim o`simlik poyasining yashash davrlari ko`rsatilgan. Baobab 5150 yil. Mamont daraxti 5000. Кiparis 3000. Eman 1200. Tilog`och 500. Olma 200.
• O`tsimon poyali o`simliklar hayot kechirish davriga qarab, bir yillik, ikki yilik va ko`p yillik turlarga ajratiladi. Bir yillik o`simliklar bir Vegetatsiya davrida o`z faoliyatini tugallab, kuzga borib halok bo`ladi. masalan: Bug`doy, kanop, arpa, sholi va hokazo.

E’tiboringiz

uchun raxmat !