Kinematika (yun kinema harakat) mexanikaning bir boʻlimi. Jism

---

Kinematika 
Kinematika (yun. kinema — harakat) — mexanikaning bir boʻlimi. Jism 
harakatini vujudga keltiruvchi kuchlarni hisobga olmagan holda jism harakatining 
geometrik xossalarini oʻrganadi. Oʻrganiladigan obʼyekt xossalariga koʻra, nuqta, 
qattiq jism, deformatsiyalanuvchi jism, tutash muhit (gaz, suyuqlik, elastik jism) 
K.siga boʻlinadi. Odatda, K. dinamikani oʻrganishda qoʻshimcha vosita 
hisoblanadi. Nuqta va qattiq jism K.sining asosiy vazifasi nuqta yoki qattiq 
jismning muayyan sanok, sistemasiga nisbatan harakatlarini (sanoq sistemasiga 
nisbatan nuqta vaziyati koordinatalar bilan belgilanadi) va harakatlarning barcha 
kinematik tasniflari orasidagi bogʻlanishlarni aniqlashdir. 
Nuqta tezligi (t>) va tezlanish (sh) uning harakatini ifodalovchi asosiy 
kinematik omillardir. Boʻlar harakat turiga bogʻliq. Jismning eng oddiy harakati 
ilgarilanma va aylanma harakatdan iborat. Ilgarilanma harakat vaqtida jismning 
barcha nuqtalari birday harakat qiladi; jism harakatini (trayektoriyasini) ifodalash 
uchun bitta nuqtaning harakatini bilish kifoya. Har qanday jism toʻgʻri va egri 
chiziq boʻylab harakatlanadi. Harakat tekis toʻgʻri chiziqli (yoki aylanma) hamda 
teqismas (oʻzgaruvchi) boʻlishi mumkin. Teqismas harakatda tezlikning oniy 
(haqiqiy) yoki oʻrtacha qiymati aniqlanadi. Tekis harakatda tezlanish nolga teng. 
Jism qoʻzgʻalmas oʻq atrofida aylanma harakat qilsa, bitta erkinlik darajasiga ega 
boʻladi va uning vaziyati burilish burchagi (davri), burchak tezligi (chastota) va 
burchak tezlanishi bilan ifodalanadi. 
Erkin qattiq jism massa markazi bilan birga ilgarilanma va aylanma harakat 
qiladi. Artilleriya snaryadi, raqsta, fazoviy jismlar va boshqa harakati boʻnga misol 
boʻladi. 
Deformatsi ya l anu vchi muh i t l a r K.si deformatsiyalar umumiy nazariyasi 
va muhitning uzluksizligi shartini aks ettiruvchi uzluksizlik tenglamalarini hamda 
uzluksiz muhit harakatining tavsiflarini aniqlaydi. Tutash muhit K. muhit 
elementlar harakatini ularning deformatsiyalanuvchanligini hisobga olgan holda 
bayon qiladi. Yorugʻlik tezligiga yaqin boʻlgan harakat K.si haqida nisbiylik 
nazariyasida, mikrozarralar harakati haqida kvant mexaniqat qaraladi. K. usullari 
turli mexanizmlar va boshqalarda harakat uzatishni hisoblashda muhim ahamiyatga 
ega.