Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi
Agar biz ilgarilanma harakat qilyotgan jismning massasini
bilsak, unga ta'sir etayotgan barcha kuchlarning vektor
yig`indisini (teng ta'sir etuvchisini), ularning vaqt bo`yicha
o`zgarish tenglamalarini topib, Nyutonning 2–qonuniga ko`ra
jismning tezlanish tenglamasini aniqlashimiz va uning
yordamida jismning ixtiyoriy vaqtdagi koordinatasini –
qayerda bo`lishligini aniqlay olar edik. Mana shu ilgarilanma
harakat
kinematikasining
asosiy
o`rganadigan
narsasi
(predmeti) edi.
Aylanma harakatda esa jismning koordinata emas, balki
jismning biror vaqt onidagi burilish burchagi haqida gap
ketadi. Yuqorida ilgarilanma harakat haqidagi sxemamizni
aylanma harakat uchun ham tuzishimiz mumkin.
Hozircha bizga noma'lum qandaydir fizik kattalikni bilsak,
biror qonuniyat yordamida aylanma harakat qilayotgan
jismning burchak tezlanishini aniqlashimiz mumkin. Aylanma
harakat tezlanish qonuniyatini bilib olsak, jismning qaysi
vaqtda qanday burchakka burilganini oson aniqlab olishimiz
mumkin.
Endi mana shu sxemaga ko`ra, noma'lum fizik kattaliklarni va
fizik qonuniyatlarni topishga harakat qilamiz.
Tekis aylanma harakatda jismning burchak va chiziqli tezliklari
o`zgarmas bo`lib, bunday harakatda jism faqatgina markazga
intilma tezlanishga (radial tezlanish yoki normal tezlanish ham
deyiladi) ega bo`ladi va bu tezlanish vektori aylana markaziga
yo`nalgan bo`ladi.
Bunda bir xil vaqt ichida bosib o`tilayotgan yoylarning
uzunligi va bir xil vaqt ichidagi burilish burchaklari teng teng
va o`zgarmas bo`ladi. Shuningdek bu holatda jismga aylanaga
urinma bo`ylab yo`nalgan kuch ta'sir qilmaydi. Bu huddi
to`g`ri chiziqli tekis harakatdagi kabidir. Kuch ta'sir qilmasa,
tezlanish ham bo`lmaydi.
Notekis aylanma (masalan tezlanuvchan) harakatda esa
aylanuvchi moddiy nuqta nafaqat normal tezlanishga, balki
tangensial tezlanishga ham ega bo`ladi. Normal tezlanish
aylanish markaziga yo`nalgan bo`lsa, tangensial tezlanish
aylanaga urinma bo`ylab yo`naladi. Normal tezlanish jism
tezligi vektorining o`zgarishi hisobiga hosil bo`lsa, tangensial
tezlanish jism tezlik modulining o`zgarishi hisobiga hosil
bo`ladi. Biz tangensial deb atagan tezlanish ilgarilanma
harakatdagi oddiy tezlanish bilan bir xil. Tangensial tezlanish
hosil bo`lishi uchun jismga aylana urinmasi bo`ylab yo`nalgan
kuch ta'sir qilishi kerak. Ana shunda jismning bir xil vaqt
ichida bosib o`tayotgan yoylarining uzunligi va bir xil vaqt
oraliqlari ichidagi burilish burchaklari huddi tekis tezlanuvchan
harakatdagi kabi 1:3:5:7:... nisbatda ortib (yoki kamayib)
boradi.
Mazkur 2 ta tezlanish vektor kattalik bo`lgani uchun jismning
umumiy tezlanishi quyidgicha aniqlanadi.
2
τ
2
n
um
a
a
a
Biz tangensial tezlanishni quyidagicha ifodalashimiz mumkin:
Δt
ΔV
Δt
V
V
a
o
1
τ
→
r
Δω
ΔV
r
ω
V
→
r
ε
Δt
r
Δω
a
τ
Jismning aylana urinmasi bo`ylab yo`nalgan tangensial (biz
bilga oddiy) tezlanishi huddi shu yo`nalishda ta'sir qilayotgan
kuchning hisobiga hosil bo`ladi. Bu holatni nyutonning 2–
qonuni orqali yozsak, quyidagi ifodalar hosil bo`ladi:
2
τ
r
m
r
F
ε
r
m
F
ε
m
F
r
ε
m
F
a
Aylanma harakat tasvirlangan rasmdan bizga ma'lum bo`ladiki,
moddiy nuqtaga ta'sir qilayotgan kuchni aylana radiusiga
ko`paytirsak KUCH MOMENTI kelib chiqadi.
Yuqorida yozilgan eng oxirligi formulaning maxrajida aylanma
harakat qilayotgan m massali moddiy nuqtaning aylana
radiusining kvadratiga ko`paytmasi hosil bo`ldi. Bu ifoda
aylanma harakat qialyotgan moddiy nuqtaning INERSIYA
MOMENTI deyiladi va u "I" (ba'zan "J") harfi bilan
belgilanadi.
Shunda,
yuqoridagi
ifodani
quyidagicha
yozilishimiz mumkin bo`ladi:
ε
J
M
J
M
ε
Bu ifoda aylanma harakat dinamikasining asosiy formulasi
(tenglamasi) deyiladi.
Formulaning ma'nosi quyidagicha: