Iqtisodiy tizim va uning funksional xususiyatlari, quyi tizimlar turlari ijtimoiy-iqtisodiy tizimning asosiy xususiyatlari va elementlari

Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmasi va uning tahlili
MUNDARIJA
KIRISH


1. IQTISODIY TIZIM VA UNING FUNKSIONAL XUSUSIYATLARI, QUYI TIZIMLAR TURLARI


2. IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIMNING ASOSIY XUSUSIYATLARI VA ELEMENTLARI


3. IQTISODIY TIZIM ELEMENTLARI


XULOSA


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI


1. IQTISODIY TIZIM VA UNING FUNKSIONAL XUSUSIYATLARI, QUYI TIZIMLAR TURLARI

“Tizim” tushunchasi. “Tizim” tushunchasiga ta’rif berishga ko‘p sonli urinishlar uning juda muhim masala ekanligini ko‘rsatmoqda. Tizimni turlicha tushunish mumkin (nazariy qarashlar tizimi, asab tizimi, davlat tizimi, ishlab chiqarishning xo‘jalik tizimi va h.k.). O‘z navbatida, ko‘rilayotgan tushunchalarning keng ko‘lamligi tizim o‘zi nima ekanligini turlicha talqin qilish va tushunchalarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi.

Biz esa tizimli tahlil sohasining mashhur mutaxassisi V.N.Spitsnadel taklif etgan ta’rifdan foydalanishni lozim topdik.¹ Birinchi yondoshuvda tizimning me’yoriy ma’nosiga asoslanish lozimligini ta’kidlagan holda (tizim (sistema) – yunon tilidan tarjima qilinganda “yaxlit, qismlardan tashkil topgan, birikkan degan ma’noni anglatadi”) olim tizim – bu “qonuniy tarzda o‘zaro bog‘langan predmet, hodisalarning, shuningdek, tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlarning obyektiv birligidir”, deb hisoblaydi.
T.S.Zubareva tizimga aynan shunga o‘xshash, biroq bir qadar kengroq ta’rif bergan: “I.Kantning tizimga bergan biroz tuzatilgan ta’rifiga tayangan holda, tizimni umumiy sifatlari bo‘yicha bog‘langan va bu tizimni o‘z elementlarining bir-biriga nisbatan tutgan o‘rnini belgilab beruvchi va qayd etuvchi turli-tuman elementlarning birligi sifatida ta’riflash mumkin”.² Bu qism-elementlarning yaxlit bir butunga birikishi, o‘z navbatida, tizim elementlari o‘rtasidagi bog‘lanishlar orqali ta’minlanadi.
Shundan so‘ng muallif tizim ta’rifi Kant davridan boshlab o‘tgan ikki asr davomida deyarli o‘zgarmaganini ta’kidlagan holda, YE.A.Yeroxina taklif etgan ta’rifni keltiradi: “Tizim faqat o‘zigagina xos bo‘lgan, boshqa tarkibiy qismlardan farqli xususiyatlarga ega bo‘lgan, komponent deb ataluvchi, o‘zaro bog‘liq va bir-biriga ta’sir etuvchi, yagona bir yaxlitlikni shakllantiruvchi obyekt va hodisalarning birligidir”.³
Shuni ta’kidlash joizki, har bir fan tarmog‘i tizim ta’rifiga alohida o‘ziga taalluqli xossa kiritadi. Shuningdek, umumiy belgilar ham mavjudki, ular o‘z navbatida tadqiq qilinayotgan ko‘plikni bir tizim sifatida ko‘rib chiqish imkonini beradi:
1) tizimning yaxlitligi, ya’ni tizim xususiyatlarining uni tashkil etuvchi elementlari xususiyatlari yig‘indisidan iborat emasligi;
2) berilgan elementlar to‘plamini o‘rganishning maqsad va mezonlarining mavjudligi (ya’ni u asosida to‘plam orasidan uning farqlanib turishini ajratib olish mumkin bo‘ladi);
3) mazkur tizimga nisbatan yanada yirikroq, zohiriy “muhit”ning mavjudligi;
4) ushbu tizim tarkibidan o‘zaro bog‘liq qism (quyi tizim) larni ajratib olish imkoniyatlari.
“Ijtimoiy-iqtisodiy tizim” tushunchasi. Bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari bilan bog‘liq. Iqtisodiy rivojlanishning har qanday modeli, eng avvalo, mamlakat iqtisodiyotini (iqtisodiy siyosatni) muayyan boshqarish shakllarini nazarda tutadi. O‘z navbatida, boshqaruv obyekti sifatidagi iqtisodiyot haqida so‘z yuritilsa, iqtisodiy tizim nazarda tutiladi.
Shunday qilib, “ijtimoiy-iqtisodiy tizim” tushunchasi keng ma’noda moddiy boyliklar iste’moli va ijtimoiy ishlab chiqarish tizimi sifatida izohlanadi, biroq ularning hammasi ham bunday ta’riflanmaydi, balki inson ehtiyojlarini qondira olishga qodir bo‘lgan va “kamyob” hisoblangan (ya’ni ularning zaxirasi cheklangan va hammabop bo‘lmagan) faqat ikki sifatga ega bo‘lganlari. Shunday qilib, bunday moddiy boyliklar iqtisodiy deb⁴, modomiki, unga jamiyat ehtiyoji bor ekan, ular ijtimoiy deb ataladi.
Berilgan ta’rifdan shunday xulosa kelib chiqadi, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy tizim moddiy boyliklar ishlab chiqarish va iste’mol qilish jarayonida yuzaga keladigan, insonlar o‘rtasidagi munosabatlar tizimidan iborat ekan. Tizim tuzilmaviy-funksional yondoshuv doirasida tuzilmalar, funksiyalar va emerjentlik^* birligi sifatida ta’riflanadi. Tizimga bunday ta’rif uch: funksional, morfologik (tuzilmaviy) va informatsion (axborot) nuqtai nazardan kelib chiqib yondoshish imkonini beradi. Darhaqiqat, tizimni o‘rganishda bizni, eng avvalo, u “qanday vazifani bajaradi?”degan savolning o‘zini emas, balki “bu vazifani u qanday bajaradi?” degan savolni ham o‘z ichiga olgan uning funksiyalari qiziqtiradi. Mana shuning uchun tizimni bilishga harakat, odatda, uning funksional ta’rifidan boshlanadi. U bizga mazkur tizim atrofimizni o‘rab olgan dunyoning boshqa tizimlariga nisbatan qanday o‘rin egallashi to‘g‘risida ma’lumot berishi lozim, bu esa o‘z navbatida uning funksional ahamiyatini anglashga imkon beradi.
Shunday qilib, ijtimoiy-iqtisodiy tizim - bu tashqi muhitda talab etiladigan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish doirasida o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va bir-biriga ta’sir ko‘rsatuvchi, yagona bir yaxlitlikni (ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmani) shakllantiruvchi resurslar va iqtisodiy subyektlarning majmui. Bu ta’rifda asosiy e’tibor tizimning tuzilmaviy va funksional bayoniga qaratiladi.
Iqtisodiy terminlar lug‘atida iqtisodiy tizimga “tarixan tarkib topgan yoki qonuniy o‘rnatilgan, asosiy iqtisodiy munosabatlar shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda amalda bo‘lgan tamoyil, qonun-qoida, me’yorlarning majmui bo‘lib, iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash jarayonida yuzaga keladi” deb ta’rif beriladi.⁵ Demak, iqtisodiy tizim qarorlar qabul qiluvchi va ularning bajarilishini ta’minlab beruvchi tashkiliy tuzilma sifatida qabul qilinar ekan. Mashhur amerikalik olim A.Lindbekning fikriga ko‘ra, “iqtisodiy tizim - bu muayyan mintaqa doirasida modiiy boyliklar ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish va qarorlar qabul qilish bilan shug‘ullanuvchi tashkiliy tuzilmadir”.⁶
Bizning fikrimizcha, iqtisodiy tizim tushunchasi qarorlar qabul qilish nazariyasida nisbatan aniq va ifodaliroq qilib ochib berilgan: iqtisodiy tizimlar - bu tovar ishlab chiqarish, iste’mol qilish va taqsimlash jarayonida xo‘jalik faoliyatlarini qabul qilish va amalga oshirish imkoniyatini beruvchi mexanizmlardir.⁷
Iqtisodiy tizimning eng muhim ajratib turuvchi xususiyati, boshqalar kabi, uning ham tizimli sifati tavsifidir. U yanada murakkabroq munosabatlarning rivojlanishiga asos bo‘ladigan qolganlarining ham yuzaga kelish birligini bog‘lovchi o‘zgacha bir iqtisodiy munosabat sifatida gavdalanadi. U mazkur sharoit uchun resurslarni taqsimlash va muvozanatni ushlab turishning eng sodda usuli sanaladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizimning navbatdagi eng muhim tavsiflaridan biri shundan iboratki, u “iqtisodiy vaqt va makonda, shuningdek, o‘zining alternativ (muqobil) variantlariga nisbatan muqarrar ravishda o‘rab olingan. Bu o‘ziga xos tarixiy, geografik, etnik, ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy chegaralarga ega tizimdir”.⁸ Tizimning bunday chegaralab qo‘yilishi, o‘z navbatda, uning muayyan bir davlat-siyosiy tuzilma doirasida mujassam bo‘lishini anglatadi. Bu “tadqiqotning tarixiyligini” ta’minlovchi muhim izohdir. Ya’ni “har qaysi o‘rganilayotgan tizim, bir tarafdan, muqarrar ravishda tarixan qaror topgan bo‘lsa, boshqa tarafdan, bu tizimning barcha toifa va qonunlari tarixan o‘zaro bog‘langan”.⁹ Ko‘rsatkichlariga bo‘ladigan tashqi va ichki omillarning o‘zgarishiga bog‘liq ravishda ular ham miqdor jihatdan, ham sifat jihatdan uzluksiz tadrijan rivojlanadi. Mana shuning uchun ham tavsiya etilayotgan fan tarixiy tavsifga ega, o‘rganilayotgan muammolar ularning yuzaga kelish tarixi va tadrijiy rivojlanish xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ko‘riladi. Bunday tarixiy yondoshuv zamonaviy jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarning xususiyatlari va sabablarini chuqurroq (ko‘lamliroq) tushunishga imkon tug‘diradi.Iqtisodiy tizim - jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari rivojlanish darajasiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish munosabatlarining tizimidir¹⁰. Shuning uchun «feodalizm iqtisodiyoti», «kapitalizm iqtisodiyoti», «industrial» yoki «kapitalistik iqtisodiyot», «postindusrial yoki axborot iqtisodiyoti» tushunchalari farqlanadi.
Aytish mumkinki, iqtisodiy tizim turi hukmron ishlab chiqarish uslubi bilan belgilanadi. Bu atamaning tor ma’noda mamlakat iqtisodiyoti xo‘jalik hayotining tuzilmasini, tashkil etishini va holatini, ya’ni xo‘jalik yuritishning tizimini bildiradi.
Agar ijtimoiy tizim insonning ma’naviy ehtiyojini qondirishga, millat sog‘lig‘ini saqlashga qaratilgan bo‘lsa, iqtisodiy tizim - hayotiy ne’matlarni yaratish yo‘li bilan insonlarning moddiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Shuning uchun iqtisodiy tizim oldida quyidagi fundamental masalalar turadi:
Jamiyatning moddiy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish uchun qancha tovar ishlab chiqarish va pulli xizmatlar ko‘rsatish kerak?
Eng yuqori samaradorlikka erishish uchun bu tovarlar va xizmatlarni qaysi resurslardan va qanday texnologiyada ishlab chiqarish kerak?
Ishlab chiqarilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar kim uchun mo‘ljallangan?
Ko‘pchilik olimlar iqtisodiy tizimni tor ma’noda ko‘rib chiqib va shuning uchun u yechadigan asosiy muammo deb cheklangan resurslarni inson va umuman jamiyatning cheklanmagan ehtiyojlarini maksimal qondirish uchun taqsimlash, deb hisoblashadi.
Lekin amerikalik mualliflarning «Iqtisodiyot nazariyasi» bo‘yicha mashhur darsliklarida (ekonomiks) jamiyatning iqtisodiy maqsadlari ro‘yxatiga nafaqat iqtisodiy masalalar, iqtisodiy o‘sish, iqtisodiy samaradorlik, narxlarning barqaror darajasi, barqaror savdo balansi va hokazo, balki quyidagi ijtimoiy maqsadlar ham kiritilgan¹¹:
- to‘liq bandlik;
- iqtisodiy bozor tizimi ta’minlanganidan ko‘ra mamlakat fuqarolari orasida daromadning adolatliroq taqsimlanishi;
Iqtisodiy ta’minlanganlik yoki surunkali kasalliklarning,mexnatga qobiliyatsizlarning, qariyalarning va boshqa birovlar qarovchisiz yashay olmaydiganlarning yashash huquqlarini ta’minlash, ya’ni ijtimoiy ta’minlanganlik, aniqrog‘i, aholi ijtimoiy himoyasi davlat siyosatining bir qismi sifatida.
Shunday qilib, zamonaviy an’anaviy iqtisoiy nazariyaning asosi bo‘lgan «industrializm nazariyasi» ham iqtisodiy tizimning o‘zi yecha olmaydigan masalalarni xuddi shu tizim masalalari deb hisoblamaydi, ya’ni iqtisodiy tizimni kengroq ma’noda, ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida ko‘rib chiqadi.
Aynan ijtimoiy maqsadlar insonlarni mamlakat (davlat) doirasida birlashtiradi, insonlarning iqtisodiy manfaatlari va maqsadlari xorijiy sub’ektlar manfaatlari va maqsadlari bilan ham bir bo‘lishi mumkin (masalan, qo‘shma korxonalar yoki mamlakat hududidagi xorijiy kapital bilan tuzilgan korxonalar, transmilliy korporatsiyalar va boshqalar).
Davlat ijtimoiy siyosatining asosiy maqsadi hayotning yuqori «sifati»ni ta’minlash, ham butun jamiyat (mamlakatning barcha fuqarolari) uchun, ham uning ayrim qatlamlari, jumladan, ijtimoiy himoyaga ob’ektiv sabablarga ko‘ra muhtoj fuqarolarning hayot andozalarini yaxshilashdir.
Ijtimoiy siyosatning xarakteri hokimiyatdagi partiya, uning «daromadlarning adolatli taqsimlanishi», «ijtimoiy kafolatlar», «ijtimoiy himoya» tushunchalariga munosabati bilan belgilanadi.
Demak, moddiy ishlab chiqarishni prognozlashtirib, rejelashtirib va nihoyat, boshqarib ham ijtimoiy masalalarni yechish kerak, aks holda ijtimoiy tanglik nafaqat iqtisodiyotni, balki butun jamiyatni, mamlakatni - «organizmi» ni buzadi.
Shunday qilib, iqtisodiy tizimni alohida emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy tizimni, mamlakatning ijtimoiy va ishlab chiqarish sohalarini simbioz sifatida ko‘rib chiqish kerak.
Agar davlat birinchi navbatda moddiy maqsadlarga e’tibor bersa, jamiyatning ijtimoiy maqsadlari ikkinchi darajali bo‘lib qoladi va davlat byudjeti tomonidan «qoldiq» tamoyili bo‘yicha moliyalanadi, ya’ni birinchi navbatda iqtisodiy tizim moliyalanadi va qo‘llab - quvvatlanadi, qolgan mablag‘lar esa ijtimoiy sohaga tegadi.
Jamiyatning asosiy maqsadi deb moddiy yoki iqtisodiy o‘sishni tan oluvchi «industrializm nazariyasi»ga asoslanib, «ekonomiks» odamga «homoeconomics», ishlab chiqarish omillaridan biri, deb qaraydi va uning degradatsiyasiga olib boradi.
Shuning uchun industrializm nazariyasi 60-yillarning ikkinchi yarmidayoq jahonni global demografik, ekologik, oziq-ovqat, energetik va xom ashyo inqiroziga olib keldi.
Shu boisdan jahon hamjamiyatining va har bir mamlkatning alohida ravishda rivojlanish maqsadlarini qayta ko‘rib chiqish lozim. Jamiyatning maqsadlari avvalambor ma’naviy, madaniy bo‘lishi kerak. Sanoatlashish bu maqsadlarga erishishga yordam berishi lozim.
Iqtisodiy fan «Sotsiologiya», «Siyosatshunoslik», «Falsafa», «Psixoloiya» va «Madaniyatshunoslik» bilan uslubiy aloqalarini kuchaytirish zarur.
Yuqoridagilarni hisobga olib, ijtimoiy-iqtisodiy tizimni, ijtimoiy-iqtisodiy tizimida o‘zgarib, natijada ham butun jamiyat, ham alohida qatlamlar, aholi guruhlari va har bir insonni hayotini ta’minlaydigan moddiy, ijtimoiy va ma’naviy ne’matlar paydo bo‘ladigan katta tizim sifatida tasavvur etish mumkin.
Har bir jamiyatda uning tarkibiy tuzilishi, rivojlanish darajasi, aholi farovonligidan qat’iy nazar aniq belgilangan iqtisodiy qarorlar qabul qilinishi lozim. Ularning eng muhimlari quyidagilardan iborat¹²:
1. Qanday tovarlar qanday tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va ular qanday miqdorda ishlab chiqarilishini hal etish zarur. Bu ishlab chiqarish qarori deb nomlanib, juda muhim va mas’uliyatli bosqich va bunda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan son-sanoqsiz qarorlar orasidan eng maqbulini tanlab olish muhim ahamiyatga ega.
Biror maktab yoki uy, zavod yoki avtomobil zavodi qurish, yer maydonidan foydalanishning bir nechta varianti bo‘ladi. Maktab ko‘p qavatli bo‘ladimi yoki bir qavatlimi? Avtomobil yig‘ish konveyerida robotlar ishlaydimi? Qancha yerga paxta va qancha yerga bug‘doy ekiladi?
Ko‘pchilik hollarda davlat quradigan maktab binosidan tashqari boshqa barcha qarorlarni xususiy shaxslar qabul qiladilar. Dunyoning boshqa qismida esa avtomobil ishlab chiqarish haqidagi qarorni davlat qabul qiladi. Qishloq xo‘jaligiga kelganda, bir qator mamlakatlarda qaror qabul qilish davlatga havola etiladi, boshqalarida qaror topgan an’analarga amal qilinadi, uchinchilarida qarorni biznesmenlarning o‘zlari qabul qiladilar.
Mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlardan kim foydalana oladi? Barcha talablarni qondirish uchun mahsulot yetarli ishlab chiqarilmaganligi sababli mahsulot taqsimoti mexanizmini tushunib olish kerak. Masalan, kim limuzinda yura oladi, kim umumiy transportdan foydalanadi va kimga piyoda yurishga to‘g‘ri keladi.
Jamiyat bu savollarga turli usullarda javob beradi. Ba’zi mamlakatlarda zodagonlar oilasida tug‘ilgan odam boshqalarga qaraganda milliy daromadning kattaroq qismidan foydalanish kafolatini oladi. Boshqa mamlakatlarda kim badavlat, kim kambag‘al bo‘lishini belgilaydigan asosiy omillar — bozor tizimi va xususiy mulkchilikdir.
2. Bu tovarlar qanday qilib ishlab chiqarilishi to‘g‘risida qaror qabul qilinishi lozim: ishlab chiqarish omillari(mehnat, yer va kapital)dan qanday nisbatda foydalaniladi va bunga qaysi tashkilot yordamida erishiladi. Bu - metodlarni tanlashga tegishli qaror.
3. Ushbu ishlab chiqarishdan kim foyda ko‘rishini aniqlab olish talab etiladi, bu taqsimot qarori.
Iqtisodiy tizimda uchta quyi tizim ajratiladi: qaror qabul qilish, axborot va rag‘batlantirish (motivasion).
Birinchisi - qaror qabul qilish - jamiyat a’zolari o‘rtasida qarorlar qabul qilish sohasida vakolatlarni taqsimlashning institusional-huquqiy qoidalari majmuidan iborat. Bu yerda mulkchilik shakllari katta ahamiyat kasb etadi, chunki ular subektlar o‘rtasidagi munosabatlar xarakterini belgilab beradi. Mulkchilikning aniq bir shakllariga bog‘liq ravishda ular bo‘ysunish munosabatlaridagi va iqtisodiy rag‘batlantirish hamda nufuzlilik munosabatlarida bo‘lishi mumkin.
Bozor iqtisodiyotiga xos muhim jihatlardan biri — xususiy mulkchilik. Xususiy mulkchilik deganda ayrim odamlar va firmalarning ishlab chiqarish vositalariga ega bo‘lish huquqini tushunamiz. Bozor elementlari an’anaviy iqtisodiyotda ham, markazlashtirilgan iqtisodiyotda ham bo‘lsa-da, asosiy ishlab chiqarish vositalari (korxonalar, zavodlar, fermalar va hokazo) odatda ijtimoiy mulk hisoblanadi. Binobarin ularga odamlarning bir guruhi yoki davlat egalik qiladi. Bozor tizimida ishlab chiqarish vositalari xususiy shaxslarga tegishlidir. Xususiy mulkchilik odamlarni sotilishi va foyda keltirishi mumkin bo‘lgan tovarlar ishlab chiqarishga undaydi.
Foyda ketidan quvish (ko‘pincha bu foydaga undash deb yuritiladi) — bozor tizimining ikkinchi jihatidir. Bu narsa ishlab chiqaruvchilarni xaridorgir tovarlar ishlab chiqarishga va ularni bozorga sotib olishi mumkin bo‘lgan narhda yetkazib berishga majbur qiladi.
Foydaga undashning ayni shu talabi sotuvchilarni mahsulotni eng kam xarajat bilan ishlab chiqarishga majbur qidadi. Nima uchun? Chunki eng kam xarajat: 1) foydani, ya’ni sotiladigan narx bilan xarajatlar orasidagi tafovutni oshirish; 2) raqobatchilar bilan kurashda narxni pasaytirish; 3) har ikkalasiga erishish imkonini beradi.
Kerakli narsa ishlab chiqaradigan tadbirkorlar foyda olishga umid qilishlari mumkin. Agar ular juda ortiqcha yoki juda kam ishlab chiqarib, g‘oyat past yoki g‘oyat yuqori narx belgilasalar, foydasiz qolishlari mumkin. Aslida esa, ular ko‘pincha hatto zarar ko‘radilar.
Iste’molchilarning munosabati ishning avj olishiga ham, uning tugatilishiga ham olib kelishi mumkin.