Iqtisodiy tizim va uning funksional xususiyatlari, quyi tizimlar turlari ijtimoiy-iqtisodiy tizimning asosiy xususiyatlari va elementlari

3. IQTISODIY TIZIM ELEMENTLARI

Har bir mamlakatda yuzaga keladigan iqtisodiy resurslarga va xo‘jalik faoliyatining natijalariga nisbatan mulkchilik shakllariga asoslanuvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar; xo‘jalik faoliyatining tashkiliy shakllari; xo‘jalik mexanizmi, ya’ni iqtisodiy faoliyatni makroiqtisodiy darajada tartibga solish usuli; xo‘jalik subektlari o‘rtasidagi muayyan iqtisodiy aloqalar iqtisodiy tizimning asosiy elementlari hisoblanadi.¹³

Jamiyat (davlat)ning har qanday ijtimoiy tashkilotlarining asosiy o‘ziga xos xususiyatlari uning mulkchilikka bo‘lgan munosabati, nazorati va maqsadlari bilan belgilanadi. Bu fikrni yanada yaqqolroq, misollar bilan izohlash maqsadida, ishlab chiqarish omili bo‘lgan yerni ko‘rib chiqamiz. U davlatning ham, xususiy shaxsning ham, bir nechta yer egalarining mulki bo‘lishi mumkin. Yerdan joriy foydalanish ustidan nazorat uning egalari tomonidan yoki buning uchun yollangan fermerlar tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. O‘z navbatida, yer ustidan nazorat olib boruvchi shaxslarning maqsadlari, bir-biridan farq qilishi mumkin, ba’zida juda sezilarli tarzda. Masalan, kimdir katta pul ishlash maqsadida yuqori hosil olishdan manfaatdor bo‘lsa, ayni vaqtda boshqalar o‘z ehtiyojlari uchun mahsulot yetishtiradilar va h.k.
Shunday qilib, iqtisodiy tizim – bu mamlakatda tarixan qaror topgan yoki o‘rnatilgan, iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonida yuzaga keladigan asosiy iqtisodiy munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beruvchi, amalda qo‘llanilayotgan tamoyil, qoida, qonuniy tarzda mustahkamlab qo‘yilgan me’yorlar majmuidir.
Har xil turdagi iqtisodiyotlarni taqqoslab o‘rganish ko‘p yillar davomida kapitalistik iqtisodiyotning bir qancha turlari uchun muqobil sifatida xizmat qilgan ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan sovet iqtisodiy tizimi parchalanib ketgach, dolzarb bo‘lib qoldi.
XX asrning boshidan oxirigacha davom etgan iqtisodiy mafkuralar raqobatida bozor kapitalizmi g‘olib deb topildi. Markazdan rejalashtiriladigan iqtisodiyotga asoslangan mamlakatlar o‘z xo‘jalik tizimlarini isloh qilishga majbur bo‘ldilar. Ayni vaqtda, Yevropa va Shimoliy Amerika modellariga muqobil sifatida kapitalistik modelning yangi tiplari qaror topa boshladi. Ular ayniqsa, Sharqiy Osiyo mamlakatlarida yaqqol namoyon bo‘ldi, xususan, ancha ilgari rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin olgan Yaponiyada ham. Mazkur mamlakatning iqtisodiy va tashqi savdo sohasidagi mavaffaqiyatlari uning institutlari, iqtisodiy madaniyati va siyosatiga bo‘lgan qiziqishni kuchaytirdi.
Kapitalistik iqtisodiyotning yangi tipi Tinch okean havzasidagi mamlakatlarda ham qaror topa boshladi. O‘n yilliklar muqaddam rivojlanayotgan deb qaralgan davlatlar o‘z industrial rivojlanishida keskin siljish qilib, "yangi osiyo yo‘lbarslari” degan nomni olishga muvaffaq bo‘ldilar. Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur va Tailand Osiyoda yaqinda ro‘y bergan moliyaviy inqirozga qadar g‘arb davlatlari uchun jadal va barqaror taraqqiyot namunasi bo‘lgan. Bu mamlakatlar iqtisodiy tizimi xususiyatlarini o‘rganishga qiziqishning ortib borishi, o‘z navbatida, ularning faoliyatini tushunishni chuqurlashtirib yubordi.
G‘arbiy Yevropaning qoq markazida ham muhim o‘zgarishlar ro‘y berdi. Umumevropa makonining yagona Yevropa Itifoqiga birlashuvi jahonshumul ahamiyatga ega bo‘ldi. Yaqin vaqtlarga qadar umuman tenglashtirib bo‘lmaydigan institut va an’analarga ega bo‘lgan G‘arbiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiyotlarining qo‘shilib ketishi o‘z holicha kuchli bir qadam bo‘ldi. Yevropa Ittifoqiga a’zo-mamlakatlar milliy valutasining yevroga almashtirilishi va milliy fiskal (g‘aznaviy) va pul erkinliklarining zaruriy cheklovlari ahamiyatga molik institutsional o‘zgarishlarni talab etdi. Umumevropa Konstitutsiyasining muhokamasi boshlandi.
Yevropa Ittifoqining ko‘p yillar mobaynida to‘liq markazlashtirilgan rejalashtirish hukm surgan o‘tish iqtisodiyotili mamlakatlar hisobiga kengayib borishi - bu Yevropa Ittifoqi uchun jiddiy sinov edi. Ittifoqning dunyoda o‘z ta’sir doirasini kengaytirishga harakati a’zo-mamlakatlar uchun xos bo‘lgan davlatlarning faollik rolining natijasi hisoblanadi. Bu esa, o‘z navbatida, hukumat bilan biznes o‘rtasidagi munosabatlarning amerikacha (ingliz-sakson) mohiyati bilan yevropacha, ba’zan “reyn modeli” deb ataladigan mohiyat o‘rtasidagi tafovutni kuchaytirib yubordi.
Iqtisodiy tizimning an’anaviy turi qo‘l mehnatidan keng foydalanish, qoloq texnologiyalarning mavjudligi va konservativ texnik jihozlanish bilan tavsiflanadi. Bu tizimga u yoki bu tovarlarni ishlab chiqarishda unchalik muhim bo‘lmagan o‘zgarishlar xos. Jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning rivojiga to‘sqinlik ko‘rsatuvchi an’anaviy aqida va urf-odatlar, diniy va madaniy qadriyatlar, irqiy va tabaqaviy bo‘linishlar ustuvorlik qiladi. Nima ishlab chiqarish, qanday qilib ishlab chiqarish va jamoaviy mehnat natijalarini qanday taqsimlashni ham an’analar belgilab beradi.
An’anaviy tip ko‘p ukladli, xo‘jalik yuritishning turli shakllariga amal qilinishiga asoslangan¹⁴: umumiy jamoa bo‘lib xo‘jalik yuritishga, yaratilgan mahsulotni natural shakllarda taqsimlashga asoslangan natural-jamoa munosabatlari, tovar ishlab chiqarish va shaxsiy mehnat yakka mulkchilikka asoslangan mayda tovar ishlab chiqarish.
An’anaviy tipdagi iqtisodiyotlarda ko‘p sonli dehqonchilik va hunarmandchilik xo‘jaliklari tomonidan mayda tovar ishlab chiqarish yetakchi o‘rinda. Iqtisodiyotning an’anaviy tipiga yaqqol namuna sifatida - hunarmandchilik ustaxonalarini, patriarxal qishloq jamoalarini va b.ni misol qilib keltirish mumkin. Milliy tadbirkorlikning sust rivojlanishini xorijiy kapitalning muhim ahamiyat kasb etishiga bog‘lash mumkin.
Xo‘jalik yuritishning bir qancha tiplari mavjud bo‘lgan bir sharoitda muhim iqtisodiy vazifalarni hal etish turli ukladlar doirasida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. An’anaviy tizimning muhim xususiyatlaridan biri davlatning faol roli hisoblanadi.


ХУЛОСА
Kurs ishining maqsadi – magistrantlarni jahon iqtisodiyoti bilan o‘z rivojlanish qonuniyatlariga, tashqi va ichki omillar ta’sirida belgilanuvchi tuzilmasi va xususiyatlariga ega bo‘lgan bir tizim sifatida tanishtirishdan iborat.
“Tizim faqat o‘zigagina xos bo‘lgan, boshqa tarkibiy qismlardan farqli xususiyatlarga ega bo‘lgan, komponent deb ataluvchi, o‘zaro bog‘liq va bir-biriga ta’sir etuvchi, yagona bir yaxlitlikni shakllantiruvchi obyekt va hodisalarning birligidir”.
Tizimni o‘rganishda bizni, eng avvalo, u “qanday vazifani bajaradi?”degan savolning o‘zi emas, balki “bu vazifani u qanday bajaradi?” degan savolni ham o‘z ichiga olgan uning funksiyalari, ya’ni tizimli sifati qiziqtiradi, shuning uchun tizimni bilishga harakat, odatda, uning funksional tavsifidan boshlanadi.
Iqtisodiy tizimlar - bu tovar ishlab chiqarish, iste’mol qilish va taqsimlash jarayonida xo‘jalik vazifalarini qabul qilish va amalga oshirish imkoniyatini beruvchi mexanizmlardir.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizimning muhim tavsiflaridan biri shundan iboratki, u “iqtisodiy vaqt va makonda muqarrar ravishda o‘rab olingan”.
Har bir jamiyatda aniq belgilangan iqtisodiy qarorlar qabul qilinishi lozim: qanday tovarlar va xizmatlar ishlab chiqariladi va ular qanday miqdorda ishlab chiqariladi (ishlab chiqarish qarori); bu tovarlar qanday qilib ishlab chiqariladi (bu - metodlarni tanlashga taalluqli qaror); ushbu ishlab chiqarishdan kim foyda ko‘radi (taqsimot qarori).
Iqtisodiy tizimda uchta quyi tizim ajratiladi: qaror qabul qilish, axborot va rag‘batlantirish (motivatsion).
Iqtisodiy tizimlar turli-tuman bo‘lishi bilan birga qator universal xususiyatlarga ham ega va ular asosiy iqtisodiy masalalarni hal etish usullari (metodlari)ga bog‘liq bo‘lmagan holda tavsiflanadi: yaxlitlik, iyerarxiylik, integrativlik.
Har bir mamlakatning iqtisodiy tizimi juda murakkab tuzilishga ega. U qonunlar, kompaniyalar, iste’molchilar va b.ni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar; xo‘jalik faoliyatining tashkiliy shakllari; xo‘jalik mexanizmi, ya’ni iqtisodiy faoliyatni makroiqtisodiy darajada tartibga solish usuli iqtisodiy tizimning asosiy elementlari hisoblanadi.