Iqtisodiy tizim va uning funksional xususiyatlari, quyi tizimlar turlari ijtimoiy-iqtisodiy tizimning asosiy xususiyatlari va elementlari

Ma’muriy rejalashtirish. Iqtisodiyotni tashkil etish holatlaridan yana biri, davlatning deyarli barcha iqtisodiy faoliyatni o‘z nazorati ostiga olishidir, bunda butun ishlab chiqarish davlat nazorati ostida bo‘lgan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi. Bu tizimda barcha resurslar, materiallar va tayyor tovarlarning harakati direktiv tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan reja asosida belgilab beriladi. Bu rejalar oxiriga yetkazilgach, qonun kuchi bilan taqsimlanadi va ishlab chiqarishdagi iqtisodiy agentlar o‘rnatilgan tadbirlarga amal qilingan holda, huquqiy sanksiyalar tahdidi ostida belgilab berilgan maqsadlarga erishishlari shart bo‘lgan. Biroq yumshoqroq usullar ham mavjud bo‘lgan.
Indikativ rejalashtirish. G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida, ayniqsa, Fransiya va Yaponiyada hukumat xususiy sektorning erkin javobgarligiga ishonadi. Boshqaruv qarorlari davlat, sanoatchilar va ishchilar vakillari o‘rtasida muhokama olib borish natijasida shakllanadi. Reja topshiriqlari maqsadi - iqtisodiyotning umumiy yo‘nalishlari bo‘yicha muvaffaqiyatga erishishdir. Statistika va istiqbolni belgilash (bashoratlash)ni tahlil qilishda davlatning tutgan o‘rnining muhimligi shundaki, aynan u statistik hisobotlar va bashoratlarning natijalarini rejalashtirishda mujassamlashtiradi. Rejalashtirishning bunday shakli mamlakat iqtisodiyotidagi “zaif joy”larni aniqlash, birlashtirish va muvofiqlashtirishga hamda tuzatishlar kirituvchi harakatlarni ishlab chiqishga yo‘naltirilgan. Hukumat alohida tarmoqlar uchun maqbul tartiblarni yaratishi mumkin, biroq bevosita aralashish miqyoslari cheklab qo‘yilgan (ko‘pincha kredit bozorlaridagi aniq aralashuv) va qat’iy reglamentga solish uchun ham yetarli darajada emas. Indikativ rejalashtirish ishlab chiqarishni bozor bilan yonma-yon (parellel) faoliyat ko‘rsatishi uchun mo‘ljallangan, biroq uning o‘rnini egallay olmaydi.
Bozor tizimining eng muhim xususiyatlaridan biri - faoliyat turini tanlashda ma’muriy metodlarning qo‘llanishiga cheklovlar hisoblanadi. Davlat farovonligining umumiy natijalari, faoliyatining samaradorligi, asosan alohida shaxslarning erkin faoliyatlari bilan belgilanadi, shu sababli rasmiy cheklovlarning mavjud emasligi hamda tanlov rolining o‘sib borishi olg‘a siljishning muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Biroq ijobiy natijaga erishish uchun har doim ham bozorga tayanib bo‘lmaydi, bozor tizimiga xos bo‘lgan resurslarni taqsimlash jihatlari esa har doim, hamma yerda ham muvofiq kelavermaydi. Xususan, bozor asosiy iste’mol tovarlari uchun xos bo‘lgan foyda olishning shunday modeliga olib kelishi mumkinki, ba’zi jamiyatlar uchun bu mos kelmaydi. Bozorda daromadning oxirgi taqsimoti va u jamiyat farovonligining natijasi sifatida, boyliklarning boshlang‘ich taqsimotiga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zida bozor tizimi muvaffaqiyatsiz faoliyat yuritsa, davlatning aralashuvi ijtimoiy farovonlikka erishishning nisbatan yuqori darajasini ta’minlab berishi mumkin.
Bozorlar faoliyat ko‘rsatishi uchun barqaror va bazaviy sharoitlarni yaratib berish davlatning vazifasidir. Bozor va rejalashtirish tizimlari o‘rtasida hukumatni detsentrallashtirish (markazlashgan tizimdan markazlashmagan tizimga o‘tkazish) kontinuumi mavjud; mana shunday kontinuumga tayanadigan iqtisodiyotda ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun ijobiy muhit yuzaga keladi.
Iqtisodiy tizimlar o‘rtasidagi tafovutni aniqlashga uchinchi fundamental yondoshuv - faol ishlab chiqarish uchun rag‘batlardir. Barcha iqtisodiy tizimlarda ishlab chiqarish jarayonida bajaruvchi haqiqatdan ham o‘z manfaatlarini ko‘zlab emas, balki buyurtmachi manfaatlaridan kelib chiqib harakat qilishini rag‘batlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Bajaruvchining muammosi eng oddiy darajada quyidagicha bo‘lishi mumkin: yollanma ishchi xo‘jayin kabi yaxshi mehnat qilishi uchun ishni qanday tashkil etish lozim? Nima uchun kompaniya rahbariyati o‘z manfaatlarini ko‘zlash o‘rniga, kompaniyaning egalari hisoblanmish aksionerlar uchun ishlashi kerak? Nima uchun ishchilar yoki rahbarlar shaxsiy mulklarini ko‘paytirish uchun mehnat qilish o‘rniga, rejalashtiruvchi tmonidan qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun ishlashlari lozim?
Bajaruvchi muammolarini hal etishning uch umumiy yo‘li bor. Birinchisi - amaldagi subyektlarning faoliyat natijalarini maksimallashtirish g‘oyalari (axloqiy e’tiqodlari) dan foydalanish. Bu sxema bo‘yicha rahbariyat yoki davlat - buyurtmachi - yaxshi ishlaydiganlarni ma’naviy taqdirlash usullarini topgan holda bajaruvchidan yuqori darajada kuch sarflashni talab etadi. Rag‘batlantirishning bu usuli qisqa muddatlar uchun samarali hisoblanadi.
Inqirozlar vaqtida (urush, fojia, tartibning o‘zgarishi) insonlar ommasi, ularga aynan mana shunday yo‘l tutish lozimligi uqtirilgani sababli juda ulkan va aql bovar qilmaydigan qurbonliklar qilishga tayyor bo‘ladilar. Bunda “Vatan uchun”, “Xudo yo‘lida”, “Dushmanlarga qarshi” kabi shiorlar, Jon Kennedining: “Mamlakat men uchun nima qila oladi deb emas, balki men mamlakat uchun nima qila olaman, degan savolni ber” degan mashhur iborasi olg‘a suriladi. Kommunistik tartiblar, ayniqsa o‘zining dastlabki bosqichlarida, aholining “partiya uchun” yoki “inqilob uchun” ishlaydigan katta qismidan juda katta fidoyiliklar talab etgan.
Ma’naviy tazyiq, hattoki korxona va korporatsiyalar faoliyatida ham samara keltirishi mumkin. Kompaniya tomonidan o‘z xodimlariga bir xilda qarashning yuqori darajasi Yaponiyadagi iqtisodiy muvaffaqiyatlarning sabablaridan biri sifatida ko‘riladi. Biroq uzoq vaqt davomida qo‘llaniladigan ma’naviy rag‘batlar, agarda ular moddiy mukofotlar bilan qo‘shilgan holda yoki majburiyat yuzasidan bo‘lmasa, unchalik samarali hisoblanmaydi.
Agar faoliyat jadalligi taqdim etiladigan rag‘batlar yoki mukofotlarga bog‘liq bo‘lsa, martabani ko‘tarish ham qo‘shilgan holda, bu moddiy rag‘bat deb hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti faqat moddiy rag‘batlarga tayanadi, degan tushuncha mavjud, majbur etishning yo‘qligi esa bu tizimning kuchli tomonlaridan biri hisoblanadi. Bozor tizimida har bir subyekt, ishlab chiqarish zanjirida xoh u iste’molchi yoki ta’minotchi bo‘lsin, iqtisodiy ayirboshlash yoki aloqaga faqat erkin tarzda chiqadi. Ish hayot quvvatining iste’molchisi sanaladi va u agar moddiy kompensatsiya sarflangan kuchning o‘rnini ortig‘i bilan qoplasagina bajariladi.
Barcha kapitalistik tizimlarda ham bozor munosabatlariga amal qilinavermaydi. Birinchidan, ta’kidlab o‘tganimizdek, daromadni belgilashda ishlab chiqarishning turli omillar bilan to‘ldirilganligi muhim sanalsa, yashab qolish zaruriyati majburiyat elementi sifatida chiqadi. “Ochlik qamchini” ko‘pgina bozor iqtisodiyotili mamlakatlarda majburlash elementi bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchidan, kapitalizm ish joyida nazorat, ishbay haq to‘lash, tekshiruv va boshqalar orqali majburlash usulidan tez-tez foydalanib turadi. Bu rivojlangan bozor iqtisodiyotili mamlakatlarda birqadar yumshoqroq shakllarda bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatalarda esa ishga oshkora majbur qilish keng tarqalgan.
Tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, mehnatni rag‘batlantirishning eng maqbul tizimi - moddiy va ma’naviy rag‘batlar birgalikda qo‘llaniladigan usul ekan. Ishchi qachonki mehnat jarayonidan, uni yollagan tashkilotdan va o‘zi ishlab chiqaradigan mahsulotlardan uzoqlikni qanchalik kam sezsa, ana shunda yuqori darajadagi ishlab chiqarish samaradorligiga erishish mumkin bo‘lar ekan. Bu birlik hissiyoti ma’lum darajada ishlash muddatining kafolatlanganligi, uning natijalari uchun minimal talablarning bajarilishi bilan bog‘liq. Xodimlarga korxona ko‘radigan foydasidan aksiyalar ko‘rinishida yoki mukofotlar tarzida ulush berib turish foydadan xoli bo‘lmaydi, chunki bu firma muvaffaqiyatining oshishiga ularning shaxsiy manfaatdorligini ko‘taradi. Bunday yondoshuv shuningdek, majburlash elementiga ham ega, sababi hamkasblari manfaatdorligining yuzaga kelishi umumiy nazorat uchun eng yaxshi sabab bo‘ladi.