Мотивлаштириш назариялари

Aim.uz

Мотивлаштириш назариялари
Америкалик руҳшунос Амрахам Маслоу ХХ асрнинг 4-йилларида ўзининг эҳтиёжлари устунлиги назариясини яратиб, кишилар ўз мотивлари жараёнида эҳтиёж ва қизиқишнинг 5 турига таянадилар деди. Унинг эҳтиёжлар иерархияси қуйидаги кўринишга эга (6-чизма):

6-Чизма. Мотивация босқичлари (А. Маслоу бўйича)

	Ўзлигини исботлаш
	Ҳурматга эҳтиёж
	Эътиқод ва кишилар билан алоқадорликка эҳтиёж	Икиламчи эҳтиёжлар
	Хавфсизликка бўлган эҳтиёж
	Физиологик эҳтиёжлар	Бирламчи эҳтиёжлар

Биринчи ўриндаги эҳтиёжлар - бу базис эҳтиёжлар, яъни яшашни таъминлаш учун зарур бўлган эҳтиёжлар. А. Маслоунинг фикрича, инсон, энг аввало ана шу базис эҳтиёжларини қондириш учун ишлайди. Базис эҳтиёжлар, яъни озиқ-овқатга, кийим-кечакка, уй-жойга, уйқуга бўлган эҳтиёж қондирилса, бошқа джаражадаги эҳтиёжлар ҳам аста-секин аҳамият касб этиб боради.
Масалан, хавфсихликка, яъни тинчлик, тартиб, ҳимояга бўлган эҳтиёж ҳам бирламчи босқичдаги эҳтиёжнинг янги даражасидаги заруриятдир. Бирон ижтимоий гуруҳда бўлиш, бошқа кишилар билан алоқага киришиш эҳтиёжи иерархиянинг учинчи бўғинига киради. Бу гуруҳдаги эҳтиёжларни ижтимоий эҳтиёжлар деб ҳам юритилади.
Ҳурматга бўлган эҳтиёж эҳтиёжлар пирамидасини тўртинчи бўғинини ташкил қилади. Бу эҳтиёжлар кишининг бошқалар томонидан тан олинишига бўлган эҳтиёж, яъни мавқе, нуфуз, шон-шуҳрат, муваффақият, диққат-эътибор. Ўзлигини исботлаш эҳтиёжи, яъни Маслоу иерархиясидаги энг юқори даража яширин имкониятларнинг ҳақиқатга айланиши, нимага эришиш мумкин бўлса, шунга эришиш. Бу эҳтиёжлар шахснинг ўсишида ўз аксини топади.
А. Маслоу, одамлар - қонмаган эҳтиёжларини қондиришга интилувчи «очкўз махлуқ»лардир, деган эди.
Бирдамчи эҳтиёжлар қондирилгач бошқа заруриятлар кишиларни юқори даражадаги эҳтиёжларга қараб ҳаракат қилишга мажбур қилади. Бу эҳтиёжларни қондириш учун раҳбар қуйидаги усул ва ёндошувларни қўллаши керак. Қуйидаги жадвалда уларни айримларини келтирамиз (1-жадвал):
1-Жадвал. Юқори даражадаги эҳтиёжларни қондириш усуллари

Т/р	Эҳтиёжлар	Эҳтиёжларни қондириш усуллари
	Ижтимоий эҳтиёжлар	-ходимларга шундай иш бегинки, удар бир-бири билан алоқада бўлиш имкони бўлсин; -иш жойларида бирдамлик руҳи, муштараклик туйғусини яратинг; -қўл остидагилар билан даврий кенгашларни ўтказиб туринг4 -нормал гуруҳларни «тинчитиш»га ҳаракат қилманг, (агар унинг корхона мавқеига таъсири бўлмаса); -ходимларга корхона доирасидан ташқарида ҳам ижтимоий фаоллик қилишга имкон беринг
	Ҳурматга бўлган эҳтиёж	-қўл остидагиларга мазмунлироқ ишни таклиф қилинг; -ходимларнинг эришган ютуқлари билан акс алоқани таъминланг; -ходимлар ютуқларини юқори баҳоланг ва рағбатлантиринг4 -ходимларни мақсадни аниқлашга ва қарор қабул қилишга таклиф қилинг; -қўл остидагиларга ваколат ва ҳуқуқ беринг; -қўл остидагиларни амал пилапоялари сари кўтаринг.
	Ўзлигини исботлашга бўлган эҳтиёжлар	-қўл остидагиларнинг ўз имкониятларидан тўлиқ фойдаланиши учун уларнинг ўқишига шароит яратиб беринг; -қўл остидагиларга мураккаб ва муҳим иш беринг, токи улар бутун вужудини бериб ишласин; -қўл остидагиларнинг ташаббусини ивожлантиринг ва рағбатлантиринг.

Бу эҳтиёжларни ҳеч қачон тўла тўкис қондириш имконияти бўлмайди. Шу сабабли эҳтиёжларга асосланган мотивация жараёни чексиздир.
Фредрик Герцбергнинг мотивация назарияси боисий тозаланиш (мотивационная гигиена) деб юритилиб, унинг асосида қониқиш келтирувчи руҳий соғлом бўлишга ҳам хамкорлик кўрсатади деган фикр ётади. У қуйидаги икки гуруҳ омилларига эътиборни қаратади (2-жадвал):

2-Жадвал. Ишдан қониқиш омиллари

Т/р	Боисий омиллар (қониқмаслик манбаалари)	Т/р	Мотивация (юқори қониқтириш манбаалари)
1 2 3 4 5 6	Корхона ва маъмурият сиёсати Меҳнат шароити Иш ҳақи Ишчилар билан ўзаро муносабат Меҳнат хавфсизлиги Меҳнат интизомини назорат қилиш даражаси	1 2 3 4 5	Ютуқларга эришиш Хизмат пиллапоялари бўйича кўтарилиш Юқори масъулият Натижани тан олиш ва қўллаб-қувватлаш Ижодий ва хизмат доирасида ўсиш имконияти

Биринчи гуруҳ омиллар «гигиеник омиллар» деб аталади. Агар иш жойи ифлос, қоронғи, кўримсиз бўлса, бу меҳнатга интилишни сусайтиради. Аксинча, иш жойи тоза, эргонометрик нуқтаи назардан бенуқсон бўлса, меҳнатга аниқ йўналтирилган мотивлари пайдо бўлади. Бу ерда пул масаласи ҳам муҳимдир. Аммо пулга инсон қадр-қимматининг ўлчови сифатида қараш ҳам хавфлидир. Агар пулга интилиш инсонни бутунлай эгаллаб олса, у кўпайишга мойиллик туғдириб, уни бошқаларга нисбатан буюклигини исботлашга олиб келади. Натижада кишилардан ва жамоадан ажраб қолади.
Герцберг назарияси Маслоу назариясига зид эмас, балки уни тўлдиради.