Falsafa insonni komillikka yetaklovchi bilimlar manbaidir

Falsafa insonni komillikka yetaklovchi bilimlar manbaidir. Sharq mutafakkirlari falsafani tibbiyot ilmiga qiyos qilib, uni ma’naviy tibbiyot, ya’ni inson ruhi va jamiyat ma’naviy sog‘lomligini ta’minlovchi, barcha illatlardan xalos qiluvchi ilm deb ta’riflaganlar. “Kimki falsafani egallashga jiddu-jahd qilsa va uni egallashga muvaffaq bo‘lsa, ruhi dunyodagi zulmat va buzuqlikdan soflanadi”. Aksariyat talabalar “Falsafaning nima keragi bor”, “Falsafani nima uchun o‘rganish kerak” deyishadi. Aslida falsafa inson haqidagi fan bo‘lib, inson hayotining ajralmas bir qismini tashkil etadi. Inson xohlaydimi, yo‘qmi, qaerda bo‘lmasin falsafiy fikr yuritish, mushohada qilish kundalik hayotiga singib ketgan... Tasavvur qiling. Siz kemadasiz. Manzil uzoq va mashaqqatli. Ochlik, suvsizlik, kasallik va o‘lim sizni ta’qib etmoqda... “Dunyoga kelish va dunyodan ketish” deb atalgan ikki manzil o‘rtasida qolgan inson idroki tafakkur orqali to‘g‘ri yo‘lni tanlaydi. Manzilga sog‘-salomat yetish uchun sizda tafakkur kuchi, aql-farosat bor. Siz ulkan va beg‘ubor osmonning naqadar go‘zalligi, suvning tiniqligi va hayotning qisqaligi, umrning o‘tkinchiligi haqida tafakkur qilasiz. Siz “taqdir” deb hech bir tadbir qilmay, yo‘qlik qa’riga ketishingiz va aksincha, aql-farosatni ishga solib, manzilga yetishingiz, dengizning jilolanishidan zavqlanibgina qolmay, ajoyibotlarni ko‘rish ishtiyoqi bilan suvning ostiga tushish va dengizdan nafaqat egulik, dur-gavhar ham topishingiz mumkin bo‘ladi. Falsafani o‘rganishdan maqsad borliq, tabiat, jamiyat va inson, ularning mohiyati va bir butunligini teran anglashdir. Inson borliqning komil namoyandasi bo‘lgani uchun buyuk olamning kichkina ko‘rinishi, olam ichra kichik olamdir. Zohiriy ko‘rinishiga ko‘ra kishilar har xil, lekin ularning mohiyati, ildizi, tabiati, ehtiyojlari, so‘nggi manzili mushtarakdir. Yashashdan maqsad “yo‘lini qilib, kun kechirish – yeb-ichish, nasl qoldirish” kabi tabiiy ehtiyojlarni qondirish emas, o‘zining inson ekanini qalban anglashidir.

Inson haqida, uni sevish, e’zozlash haqidagi balandparvoz maqtovlar bilan insonni o‘zgartirish mushkul. Sho‘rolar dastak qilgan “hamma narsa inson uchun, uning baxt-saodati uchun” shior quruq safsata va zerikarli aqidaga aylangani achchiq haqiqatdir. Respublikamiz mustaqillikka erishgach, barcha qadriyatlar qatori, insonga ham munosabat o‘zgardi. Insonning jamiyatdagi o‘rni, qadr-qimmati borasida aniq vazifalar qo‘yildi. Ushbu vazifalarni amalga oshirishda falsafa alohida ahamiyat kasb etadi.

O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “dunyo tan olgan ulug‘ faylasuflarning asarlari hanuzgacha o‘zbek tilida chop etilmagani tufayli aksariyat ziyolilar, xususan, yoshlarimiz ularning g‘oyaviy qarashlari bilan yaxshi tanish emas. Suqrot va Aflotun, Nitsshe va Freyd kabi olimlarning asarlarini izoh va sharhlar bilan tushuntirish” asosiy maqsadimizdir. Zero, jahon falsafasi sarchashmalarini o‘rganish, tahlil qilish va tegishli xulosalar chiqarish foydadan xoli bo‘lmaydi...

Talabalar “Falsafa” fanini o‘zlashtirish jarayonida axloqshunoslik fanining axloq falsafasi sifatidagi mohiyati, uning ilmiy-amaliy ahamiyati, axloqning tarkibi va vazifalari, estetikaning go‘zallik, san’at va tarbiya falsafasi sifatida mohiyati va ilmiy-amaliy ahamiyati, tafakkurning asosiy xususiyatlari, mantiqiy shakllari va qonunlari, bilish jarayonida mantiqning tutgan o‘rni to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish, axloqshunoslikning asosiy tushuncha va tamoyili, estetik tafakkur taraqqiyoti, estetik ongning mohiyati va tarkibi, estetik faoliyat, estetikaning asosiy tushunchalari, formal mantiq qonunlari haqida bilish, axloq, estetika, mantiqning iqtisodiyot, siyosat va huquq va boshqa fanlar bilan o‘zaro munosabatini tahlil qilish, “axloq – ma’naviyatning o‘zagi”, zamonaviy komil insonni tarbiyalashda axloqshunoslik fani erishgan yutuqlar, san’atning mohiyati, vazifalari va estetik-badiiy tarbiya vazifalari va turlari, har jihatdan barkamol fuqarolik ja

dramaturg. Denis Didroning qisqacha tarjimai holini quyida o'qing.

Denis Didro 1713 yil 5 oktyabrda Frantsiyada, Langres shahrida tug'ilgan. U 18 -asrning eng yirik ma'lumotnomalaridan birining asoschisiga aylandi, bu ko'pchilikning fikricha, Frantsiya inqilobiga yo'l ochdi. Bu nashr "Entsiklopediya yoki fan, san'at va hunarmandchilikning izohli lug'ati" deb nomlanadi (fr. Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des Sciences, des arts et des métiers).

Denis Didro o'z oilasining buyuk istagi bo'lishiga qaramay, cherkov karerasidan voz kechdi. Natijada, ota parvarishidan voz kechdi. Diderot shaxsiy darslar berish va jurnallar uchun maqolalar yozish orqali tirikchilik qila boshladi. U daromadining katta qismini va'z insholari yozib topgan.

DENIS DIDEROTNING TARJIMAI HOLIDAGI IJODKORLIK

Denis Didro 1743 yilda turmush qurdi va katta qashshoqlikda yashagan Antuanetta chempioniga uylandi. To'ydan bir muncha vaqt oldin, Didro oilaviy boylikdan o'z ulushini olish uchun Langresga bordi. Ammo safar muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Otasi uni qamoqqa tashlashga muvaffaq bo'ldi. Didro qamoqdan qochib, Parijga qaytib keldi va shundan so'ng sevgilisiga uylandi. Shu bilan birga, Denis Didroning tarjimai holi uning bevafo er bo'lganligi va ko'pincha boshqa ayollarni yaxshi ko'rishi bilan emasligini ta'kidlash lozim.

To'ydan keyin Didro tarjimalar orqali tirikchilik qildi. U ingliz tilidan "Yunoniston tarixi", "Qadr -qimmat va tajriba tajribasi", "Tibbiy lug'at" ni tarjima qilgan. O'sha paytda u o'zining birinchi asarlarini yozgan, unda yozuvchining intilishining jasorati haqida aniq so'z borgan. Ulardan ba'zilari: "Falsafiy fikrlar" (1746), "Xiyobonlar yoki skeptiklar yurishi" (1747) va boshqalar. Bu asarlar bilan Didro o'zini ateist, materialist va determinist deb e'lon qildi. Uning "Falsafiy fikrlar" asari muallifning ismisiz chop etilgan va juda muvaffaqiyatli bo'lgan. Bu, shuningdek, mehnat omma oldida yoqib yuborilganida ham o'z aksini topdi.

Denis Didroning ijodiy tarjimai holi haqida gapirganda, alohida ta'kidlash joizki, u do'sti D'Alembert bilan birgalikda "Entsiklopediya yoki fan, san'atning izohli lug'ati" nomli ulkan yangi ishning boshlanishiga taklifnoma oldi. va hunarmandchilik. " Dastlab E. Chambers ensiklopediyasini ingliz tilidan tarjima qilish rejalashtirilgan edi. Ammo Didro va uning do'stining katta sa'y -harakatlari tufayli asar Frantsiyadagi bilimlarning hozirgi holatini o'rganishga aylandi.

25 yil davomida Didro entsiklopediyaning boshida qoldi, u 28 jildgacha o'sdi. Bu davrda u ko'plab qiyinchiliklarga duch keldi, qamoqqa olindi, nashrlar to'xtatildi va inqiroz D'Alembertning ketishiga olib keldi. 1772 yilda entsiklopediyaning birinchi nashri tugallandi. Uning yaratilishida Didro va D'Alembertdan tashqari, Russo, Volter, Monteskye kabi daholar qatnashgan. Xolbax maqolalar etkazib beruvchilarning asosiylaridan biri edi. Uning uyi radikal va ateistik xarakterdagi asarlar tarjima qilinadigan va tarqatiladigan o'ziga xos zavodga aylandi.

Entsiklopediyaning birinchi nashri tugaganidan bir muncha vaqt o'tgach, Didro kar va soqovlar haqida maktub chiqardi. Bu avvalgi ko'rlar haqidagi xatning davomi edi. Har ikkala maktub ham Lokk nazariyasiga asoslangan bo'lib, uni Didro va uning ma'rifatparvar do'stlari mutlaq haqiqat deb hisoblashgan. "Tug'ma g'oyalar" yo'q degan nazariyaning ma'nosi, hamma bilim tajribadan olingan.

KETRIN II DENIS DIDEROTNING TARJIMAI HOLIDA

1760-yillarning o'rtalarida, entsiklopediyada ish deyarli tugagach, Denis Didro o'z kutubxonasini sotishga qaror qildi. Ketrin II bilan yaxshi tanish bo'lgan do'sti unga kutubxona sotib olishni taklif qildi. Yekaterina II o'z kutubxonasini 50 ming livrga sotib oldi va unga imperatorning shaxsiy kutubxonachisi sifatida kitoblarini o'z uyida saqlash huquqini berdi.

Denis Didro hatto Ketrin II uchun bir nechta risolalar yozgan. Ularda u imperatorga mutlaq kuchning yomonligini tushuntirishga va dehqonlarni krepostnoylikdan ozod bo'lishga ko'ndirishga harakat qildi.

Entsiklopediya", "Entsiklopediya yoki Tlumachniy fanlar, san'at va hunarmandchilik lug'ati"(Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des Sciences, des arts et des metiers) - frantsuz ensiklopediyasi, 1751-80 yillarda Parijda D. Didro tomonidan ko‘rilgan. "Nashr" ning asoschisi 1720 -yillarda Angliyada Wiishovni ko'rgan frantsuz kitob sotuvchisi Le Bretonning bazaniyasi edi. E. Chambersning ikki jildli ensiklopedik lug'ati. Oxirgi kungacha "Entsiklopediya" ning bosh tashkilotchisi va bosh muharriri bo'lgan Didro uni oldi; 30 yil davomida 35 jild, shu jumladan 10 jildli rasmlar va bir necha jildli uylar ko'rilgan. Bir vaqtning o'zida Didro bilan bosh muharrir frantsuz matematik va faylasufi D'Alembert edi, u 1758 yilda o'z postidan yozgan va faqat Didro ishonchini yo'qotgan. "Methoy" entsiklopediyasi ", - deb yozgan edi Didro, - butun dunyoda bilimlarni to'plash va o'stirish, begona tizimning g'alabalari odamlarga, chunki vaqti -vaqti bilan hammamizda hayot bo'ladi. up, o'sha paytda baxtli bo'ldik va biz insoniyatga xizmat ko'rsatardik "(" Entsiklopediya ".., 12 -t., bir ming etti yuz oltmish besh, 348 -bet). Shu jumladan, "Entsiklopediya" ning cheksiz meta -si kengaytirilgan bilimlardan mahrum emas, balki odamlarning farovonlikka yaqinligi.

F. Bekon ta'qib qilib, Entsiklopediya ishtirokchilari fan taraqqiyoti bilan ijtimoiy taraqqiyotning bo'g'iniga aylantirildi va o'qish markazida tashkil etildi. Haqiqiy jamoatchilik ta'limiy va demokratik pozitsiyalarda g'alaba qozondi (masalan, "Zolim", "Despotizm", "Inqilob", "Siyosiy iqtisod" va boshqalar). Didro o'z davrining eng mashhur odamlari - mashhur faylasuflar, yozuvchilar, tarixchilar, eng zo'r bolalar va eng ilg'or va ilg'or ruhoniylarning "entsiklopediyasi" ni ko'rish uchun uzoqqa bordi. Hamma hidlar oldingi platformalar haqida xabardorlikni kuchaytirdi, rokda bunday xavflar soni ortdi, qolgan ko'rsatkichlar esa fan va texnikada. Biz yangiliklarni kiritamiz, Didro-ni, sigir go'shtini texnik vinochilik va hunarmandchilik bilan tanishtiramiz, shuningdek, bolalar va kreslolar ovqatlari haqida maqolalar taqdim etamiz.

"Entsiklopediya" o'zining demokratik to'g'ridan -to'g'ri yo'nalishi tufayli, quloqdan uryadoviy repressiyalariga berildi. Ro'yxatga olish kitobining 1 -jildi o'ziga xos tarzda sotilmagan. "Entsiklopediya" mualliflaridan biri - nevirida chaqirilgan Abat de Prado Sorbonnadagi dissertatsiyasini talabasi uchun narxga aylandi. 7-jild nashr etilgandan so'ng, dahshatli katta janjal ko'tarildi, natijada D'Alembert bosh muharrir lavozimidan olib qo'yildi; undan uzoqroqda "Entsiklopediya" ning ko'rinishi to'satdan to'siqdan qurilgan, ovozi kattalashtirilgan. Sababi, d'Alembertning "Jeneva" jurnalining butun jildida, respublikachi Jeneva nomi e'lon qilingan; Teatrni axloq tarzida tanishtirganlar haqidagi fikr, qonunning ensiklopedistlar bilan kelishmovchiliklari haqida gapirgan Russo noma'lum noroziligiga ("D'Alembertning turlar to'g'risida ro'yxati") ko'z yumdi. Nadal, 1780 yilgacha, "Entsiklopediya" ni tayyorlash qat'iy fitna uyushtirgan va Dydro va sportchilar doimiy tozalashda yashagan. Fridrix II va Katerina II Didroni "Entsiklopediya" tashkilotini Frantsiya bosib olsalar -da, Prussiyaga yoki Rossiyaga ko'chirishga chaqirishdi.

"Entsiklopediya" ning barcha maqolalari bir xil darajada shafqatsiz emas; Didroning o'ziga tashrif buyurish uchun, hidlar obluntuvannya tamoyillariga emas, balki frantsuzlar yoqtirgan frantsuzcha uslubdagi Wiklade tamoyillariga amal qilib, ryvn va glybindan paydo bo'lgan. Biroq, "Entsiklopediya" da qabul qilingan bunday vikklayd mualliflari, o'quvchilar barcha ob'ektlar va ko'rinishlarga nisbatan mustaqil hukm binosini tuzdilar.

"Mozaikizm" tamoyili, ilm -fan, hunarmandchilik va san'at va hunarmandchilik rivojlangan uylarning "shmatochkivlari" asosida, bilim va aqlning tasviri shakllanadi (Didro tomonidan taxmin qilingan). 19-20-asrning sirli maktabi.

II bob. Didro yak "Entsiklopediya" muharriri

"Entsiklopediya" ga sayohat. - zavdannya. - Aresht D
Deni Didro (1713-1784) o’zining «Materiya va harakatning falsafiy prinsiplari», «Tabiatni tushuntirish haqida mulohazalar», «D’Alamberning tushi» asarlarida subyektiv idealizmga qarshi chiqadi va muhim ontologik muammolarning o’z talqinini taklif qiladi. Mavjud bo’lgan hamma narsalar moddiydir, deb o’rgatadi u. Didro fikriga ko’ra, dunyo uzluksiz paydo bo’ladi va o’ladi, har bir lahzada tug’ilish va o’lish holatida bo’ladi; o’zga dunyo hyech qachon bo’lmagan va bo’lmaydi. Ko’rib turganimizdek, Didro borliq muammolarini o’rganish sohasiga dialektikani tatbiq etadi. Uning fikricha, butun materiya his qiladi (bu gilozoizm nuqtai nazari). Ammo u «inert hissiylik» va «faol hissiylik»ni farq qiladi. «Faol hissiylik» muayyan tarzda uyushgan materiyadagina namoyon bo’ladi.
Fransuz materializmi tabiatshunoslikda hukm surgan tabiat «saltanati» - o’simliklar, hayvonot dunyosi bilan inson o’rtasidagi tafovutni bartaraf etishga harakat qildi.

Didro, Golbax, Lametri, Gelvesiy va Kondilyak falsafasida gnoseologiya muammolari muhimlik jihatidan ontologik muammolar bilan bir qatorda turadi. Insonning ichki va tashqi dunyosi bilimlar manbai deb e’lon qilinadi. Bu dunyolarni anglab yetish mumkin. Inson bilimlarining nomukammalligi avvalo ular rivojlanishining mazkur bosqichi bilan belgilanadi. Fransuz materialistlari hissiy va aqliy omillarning bilishdagi rolini shunda ko’radilarki, sezgilar guvohlik ko’rsatkichini bersa, aql bu ko’rsatkichlarning to’g’riligini tekshiruvchi hakam vazifasini bajaradi. Aql hissiy ko’rsatkichlardan uzoqlashishi mumkin emas, lekin u mazkur ko’rsatkichlarga haddan tashqari ishonishi ham yaramaydi. Aqlning sezgidan ajralishi bilishni amalga oshirib bo’lmaydigan ishga aylantiradi.

Kuzatish va eksperiment bilish metodlaridir. Ular mushohada qilish, mulohaza yuritish, tushunish va idrok etish, shuningdek aql uchun juda zarur.

Lametri, Didro, Gelvesiy va Golbax ismlari bilan bog’liq bo’lgan falsafiy yo’nalishning rivojlanishida Etyen Bonno de Kondilyak (1714-1780) ishlab chiqqan bilish nazariyasi ayniqsa muhim rol o’ynadi. U o’zining «Inson bilimlarining kelib chiqishi haqida tajriba», «Sezgilar haqida risola», «Tizimlar haqida risola», «Hayvonlar haqida risola» deb nomlangan asarlarida Lokkni sensualizm va empirizm tamoyilini amalga tatbiq etishda noizchillikda ayblab, bilishning sensualistik nazariyasini asoslashga harakat qiladi. Kondilyak fikriga ko’ra, inson dunyoga kelganda, u nafaqat hyech narsani bilmaydi, balki sezish qobiliyatiga ham ega bo’lmaydi. Bularning barchasini u tajriba orqali o’zlashtiradi. Kondilyak sezgi azaldan biron-bir mazmunga ega emas, lekin u lazzatlanish va azob-uqubatni aks ettirishga qodir, shu bois u yoqimli va ko’ngilsiz bo’ladi va xotirada saqlanib qoladi, deb hisoblaydi.

Hissiyotdan abstrakt fikrlashga o’tish, Kondilyak fikriga ko’ra, uzluksiz jarayon sifatida yuz beradi: mayl, xotira izidan taqqoslash va mulohaza yuritish keladi. Kondilyak g’oyalarga borliqqa bog’liq bo’lmagan holda mavjudlik xossasini yuklashga bo’lgan har qanday urinishlarga qarshi chiqadi. Borliqni u g’oyalardan qat’i nazar mavjud bo’lgan hodisalar sifatida tasavvur qiladi.

Buyuk Fransuz Inqilobi yuzaga kelishi uchun bir necha faylasuf daholar tamal toshini qo‘yishgan, shulardan biri Deni Didro( Denis Diterot) , u o‘z davrining Volterdan kam bo‘lmagan megamiyyasi edi.

U bir nechta xamfikrlari shu jumladan Jan Leron D’Alamber bilan xamkorlikda Fransuz fan olamida ilmiy inqilob yasagan 28 tomlik ulkan Ensiklopediyani (Ensiklopediya yoki fan, san’at va hunarmandchilikning izohli lug’ati (Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers)ni yozgan va ilmiy jamoaga raxbarlik qilgan. Didro Fransiyaning shimoli-sharqiy qismidagi Langr shahrida xunarmand pichoqsoz oilasida dunyoga keldi. Dastlabki ta’limni 8-9 yoshida Langrdagi diniy kollejda olgach,
12 yoshida Parijdagi d‘ Arkur nomidagi diniy kollejga o‘qishga yuborilgan. Kollejni tamomlagach, san’at magistri degan unvonga sazovor bo‘ldi.
Otasi Didier Didro o‘g‘li Denini ilohiyot ilmining shuhratli namoyandasi bo‘lishini orzu qilgan.

Ammo Didro otasining bu orzusini amalga oshirolmadi. U hayotda o‘z o‘rnini topish uchun uzoq izlandi. Dastlab prokuror yordamchisi, keyin o‘qituvchi, tarjimon bo‘lib ishladi, och-yupun holda hayot kechirdi. Otasi esa «bekorchi» o‘g‘liga yordam berishdan butkul voz kechib aloqalarni uzib yuborgan chunki Deni Didro otasini diniy qarashlariga butkul zid fikrlaydigan shaxs bo‘lib ulg‘aygan edi , shu bilan Deni Didro uyidan ketadi. Deni ko‘pincha tunlari Parij ko‘chalari va xiyobonlarining duch kelgan joyida tunab qolardi. 1743-yilda Didro savdogarning bevasi, Shamponning qiziga yashirincha uylanadi. Bir nechta farzand ko‘radi. Ularning orasida keyinchalik birinchi bo‘lib otasining tarjimai holini yozgan Mariya-Anjelika ham bor edi.

1767-yilda Rossiya imperiyasi imperatori Buyuk Yekaterina II Didroni Rossiyaga taklif etadi, o‘sha kezlari Didro moliyaviy qiyinchiliklar tufayli shaxsiy kitoblar jamlanmasini sotuvga qo‘yadi buni eshitgan Yekaterina Buyuk Didroni shaxsiy kutubxonasini sotib oladi hamda faylasufni o‘sha o‘z kutubxonasiga kutubxonachi etib tayinlaydi. Didroga katta maosh tayinlab, 50 yillik miqdordagi maoshni avvaldan to‘laydi. Ammo shunga qaramay, Didro faqat 6 yildan keyingina – 1773 yilda Gollandiya orqali Rossiyaga o‘tib, Sankt Peterburgga keladi(Didro va Yekaterina Buyuk uchrashuvi xaqida alohida post yozaman) . Didro biroz muddat Yekaterina Buyuk xuzurida yashagach 1774-yilda Rossiyadan o‘z vataniga qaytadi. Fransiyada ekanida Didroni Ensiklopediyasidagi Cherkov va fransuz aristokratiyasiga qarshi isyonkorona fikrlari uchun qamoqqa olinadi, lekin Lyudovik XV ga yaqin bo’lgan zodagon ayol yordami va fransuz intellektual elitasini qo’llab bilan ozodlikka chiqariladi. Uning quyidagi asarlari ma’lum: «Falsafiy fikrlar» (1746 yilda yashirincha bosib chiqarilgan bu kitob Parij parlamentining qaroriga muvofiq yoqib yuborilgan), «Ko‘zi ochiqlarga nasihat sifatida yozilgan so‘qirlar haqida maktub» (1750-yil), «Tabiatni izohlashga doir fikrlar» (1754 yil), «Shakkokning sayru sayyohatlari yoki xiyobonlar» (1747 yil) «Rohiba» (asar 1760 yilda yozilgan bo‘lsa-da, ilk marta 1796 yilda chop etilgan, asarda singlisi hayotini tasvirlamoqchi bo‘lgan), «D’ Alamber va Didro suhbati. – D’ Alamberning tushi – Suhbatning davomi» (1769 yil) «Materiya va harakatning falsafiy asoslari» (1770 yil), «Aktyor haqidagi paradokslar» (1773 yil), «Fiziologiya unsurlari» (1782-1783 yilla)kabi asarlari va bir nechta anonim xolda Dahriy-Dindor dialoglarini nashr qilingan, Didro o’sha davr Cherkov xokimyatini muqarrar jazosidan qochib ko’p asarlarini anonim yoki obrazlar shaklida yozishga majbur bo’lgan, keyingi postlarda albatta hikoyalarini va Didro xayot yo’li xaqida batafsil yozishga xarakat qilaman.

Deni Didro nafaqat gumanitar fanlar balki tabiy fanlar bo’yicha ham qiziq g’oyalarni ilgari suradi, u Charlz Darvindan ancha yillar avval Evolutsion nazariya xaqida fikr yuritib tabiatdagi barcha jismlar bosqichma bosqich o’zgarishga uchrab takomillashib boradi deb o’sha davr uchun keskin fikrni ham aytgan, balki aynan

Denis Didro

3. 1 Biografiyasi

Fransuz faylasufi, pedagogi, yetakchisi. Entsiklopedist, yozuvchi, san'atshunos.

Valter bilan birgalikda u zamonaviy ijtimoiy fikrga eng katta ta'sir ko'rsatdi.

La Mettri va Xolbax bilan umumiy bo'lgan tabiatni mexanik materialistik tushunishda Didro dialektikaning ba'zi elementlarini - materiya va harakat o'rtasidagi bog'liqlik, tabiatda sodir bo'ladigan jarayonlarning aloqasi, tabiiy shakllarning abadiy o'zgaruvchanligi g'oyalarini kiritdi. . Moddiy zarralar hissiyotlarning o'ziga xos mazmunini qanday yaratishi mumkinligi haqidagi savolni Didro materiyaning universal sezgirligi foydasiga hal qiladi.

Ushbu fikrni rivojlantirar ekan, Didro psixik funktsiyalarning materialistik nazariyasini ishlab chiqdi, bu esa reflekslar haqidagi keyingi ta'limotlarni kutdi. Ushbu nazariyaga ko'ra, odamlar hayvonlar kabi his qilish va xotira qobiliyatiga ega asboblardir. Didroning bilish nazariyalarida u idealistlarning fikrlashning stixiyaliligi, barcha xulosalar tabiatda ildiz otganligi va biz faqat tajribadan bizga ma'lum bo'lgan hodisalarni va oramizda mavjud yoki zaruriy yoki integral bog'lanishlar haqidagi g'oyalarini rad etdi. Demak, Didroning fikricha, bizning his-tuyg'ularimiz ob'ektlarning ko'zgu nusxalari ekanligidan kelib chiqmaydi; ko'pchilik sezgilar va ularning tashqi sabablari o'rtasida tasvirlar va ularning tillardagi nomlari o'rtasidagidan ko'ra ko'proq o'xshashlik yo'q.

Uning siyosiy dunyoqarashining o'ziga xos xususiyati keskin ifodalangan demokratiyadir. Bu hayratlanarli darajada iste'dodli, har tomonlama rivojlangan shaxs - faylasuf, dramaturg, shoir, romanlar muallifi, san'at nazariyotchisi va san'atshunosidir1. Didro oʻz ijodiy faoliyatini fan va falsafaga bagʻishlagan boʻlib, uning “Tabiatni tushuntirish haqidagi fikrlari”, “Falsafiy ocherklar”, “Koʻrlarni tarbiyalash uchun koʻrlar haqida maktublar” va boshqa asarlari falsafiy adabiyotning durdona asaridir. yorqin publitsistik tabiat. U ko'plab onglarga katta ta'sir ko'rsatdi: G. Lessing va J. G. Gerder asosan Didroga ergashadi, J. V. Gyote va F. Shiller o'zining ajoyib iste'dodi oldida ta'zim qiladi, G. Xegel "Ruh fenomenologiyasi" da dialektikaning yorqin namunalarini sharhlaydi "Ramo jiyani."

Didro o'zining yorqin zehni bilan ajralib turardi, u adabiy sovg'a, fikrning chuqurligi va nozikligi, ehtirosli, qat'iyatsiz kurashchi, shuningdek, xushmuomalalik, befarqlik va sezgirlik bilan ajralib turardi. Didro dastlab imonli xristian, keyin skeptik edi, lekin u koinotning yaratuvchisi sifatida Xudoga ishonishdan qaytmadi. U umrining so‘nggi yillarida G.Leybnitsnikiga yaqin qarashlarga moyil bo‘ldi.

Didro mavjudotlar zanjiri molekuladan odamga cho'zilib, tirik stupor holatidan aqlning maksimal gullash holatiga o'tadi, degan g'oyani ifodalagan. Tosh ham his qiladi, deb taxmin qilish mumkinmi, degan savolga Didro shunday javob berdi: "Nega emas?". Va haqiqatan ham, kaftingiz bilan toshga teging va teginishlaringiz haqidagi ma'lumotlar uzoq vaqt davomida toshda qoladi. Albatta, Didro informatikani bilmagan va bilmas ham edi, lekin u sezgi kuchi bilan shunga o'xshash narsadan shubhalanardi.

Bu uning tirik mavjudotning mohiyatini nozik tavsiflashida ifodalangan, hayotning o'ziga xos xususiyatlari - qo'zg'aluvchanlik va sezgirlikdir, dedi Didro biologik muammolarga katta e'tibor bergan.

Ta'lim va zukkolik Didroga tirik dunyoda evolyutsion nazariyalarning asoschisi bo'lgan g'oyani ifodalash imkonini berdi.

Didro ruh tananing birligi, uning yaxlitligi mahsulidir, deb ta'kidlagan. Inson "ma'lum bir yaxlitlikdir, u birdir va, ehtimol, bu birlik - xotira bilan birgalikda - ruhni, men, ongni tashkil qiladi. ”

Didro o'zining "Fiziologiya elementlari" asarida chuqur fikr bildirgan: "Men fazo va vaqtni mavjudlikdan mavhumlashda ham ajrata olmayman. Demak, bu ikki xususiyat mohiyatan unga xosdir. 5 Didro o'z avlodlari uchun falsafaga oid bir qancha asarlar - mashhur "Entsiklopediya"ni yozgan. Didro uchun falsafiy but F.Bekan o‘z dunyoqarashining