1. Milliy iqtisodiyotning mazmuni va uning tuzilishi Milliy iqtisodiyot

1.Milliy iqtisodiyotning mazmuni va uning tuzilishi

Milliy iqtisodiyot — bu ma’lum bir davlat aholisining moddiy

va nomoddiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan tovarlar

va xizmatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, milliy xo‘jalik

majmuasidir. Milliy iqtisodiyotning yer yuzida bir necha yuz xil

turi mavjud bo‘lib, ularning ichida yapon, nemis, shved, turk,

xitoy kabi modellari butun dunyoga mashhur. Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi uning tarkibidagi

tarmoqlar xilma-xilligini anglatib, u mamlakatning texnologik

taraqqiyot darajasiga, iqlimi va hududidagi tabiiy boyliklar turiga

bog‘liq bo‘ladi. Òexnologik taraqqiyot milliy iqtisodiyot tarmoqlarini

ko‘paytirib, xalqaro mehnat taqsimotiga bog‘lanishiga, uning

to‘laqonli a’zosiga aylanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

2.Makroiqtisodiyot. Makroiqtisodiy tahlil va uning vazifalari

Resurslar, tovarlar va daromadlarning doiraviy aylanish alohida olingan korxonalar, tarmoqlar, hududlar darajasida ham ro’y beradi. Ularning bu darajadasi harakatini boshqa fan - mikroiqtisodiyot o’rganadi. Bu fan korxona yoki tarmoqning daromadlarini, u yoki bu mahsulotga bo’lgan talab va taklifning hajmini, uning narxini va boshqa ko’rsatkichlarini ko’rib chiqadi.

Makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyaning bo’limi hisoblanib, unda milliy xo’jalik darajasida iqtisodiyotning fundamental muammolari tadqiq qilinadi.

Makroiqtisodiy nazariyaning ikki ko’rinishi o’zaro farqlanadi:

a) pozitiv makroiqtisodiyot;

b) normativ makroiqtisoiyot.

Pozitiv makroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning aloqador-liklarini o’rganadi.

Normativ makroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yo’nalishlarini taklif etadi.

3.Asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bu - yalpi ichki mahsulotdir. Yalpi ichki mahsulot – bu muayyan davr mobaynida (bir yil) kim tomonidan yaratilishidan qatiy nazar mamlakat hududida yaratilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymatidir.

YaIM - bu biror-bir mamlakat xududida joylashgan korxona va tashkilotlarda ishlab chirarilgan tovar va xizmatlarning umumiy yiuindisidan iboratdir.

Yalpi ichki mahsulot 3 xil usul asosida aniqlanadi ;

1) Ishlab chiqarish usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha qo’shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi.

Yalpi ichki mahsulot = Σ QQ

2) Xarajatlar usuli – bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari yig’indisi sifatida aniqlanadi.

Yalpi ichki mahsulot = S + I + G + Xn

Bu erda S – shaxsiy iste’mol xarajatlari; I– investitsiya xarajatlari ya’ni xususiy ichki investitsiyalar ; G – davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin davlat xaridi ; Xn – chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport;

3) Daromadlar usuli – bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga yalpi ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi.

YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar + ijara haqi + foiz ko’rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning ish haqi + yakka tartibdagi qo’yilmalardan daromadlar + korporatsiya foydasiga soliqlar + dividentlar + korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi.

4.Ijtimoiy takror ishlab chiqarish

Takror ishlab chiqarish – sarflangan ishlab chiqarish omillari (tabiiy zaxiralari, ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalari)ni qayta ishlab chiqarish yo’li bilan tiklash. Uning o’zgarmas ko’lamda qaytarilib turishi oddiy takror ishlab chiqarish hisoblanadi. Agar shu jarayon yangidan kengaytirilgan ko’lamda takrorlansa kengaytirilgan takror ishlab chiqarish deyiladi. Oddiy takror ishlab chiqarishda foydalanilayotgan ishlab chiqarish omillari, shu jumladan, kapital va mehnat hajmi, muayyan muddat davomida o’zgarmaydi. Bu omillarning ilgarigidek unumdorligi natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori kamaymaydi ham, ko’paymaydi ham. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda, boshqa hamma sharoitlar bir xil bo’lgan sodda ishlab chiqarish omillari hajmining o’sishi ishlab chiqarishning va ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmining o’sishiga olib keladi.

5.Milliy mahsulotning iqtisodiy mazmuni va uning harakat shakllari

Iqtisodiy adabiyotlarda milliy

mahsulotning tarkibiy qismlarini har xil talqin qiladilar, jumladan,

butun ishlab chiqarishning bir yil ichidagi natijasi, ya’ni yaratilgan

mahsulotlar yig‘indisi yalpi ijtimoiy mahsulot deb ataladi. U moddiy

ishlab chiqarish sohasida band bo‘lgan barcha xodimlarning mehnat

mahsulidir. Shakliga ko‘ra, u iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish

vositalaridan iborat bo‘ladi.

Milliy iqtisodiyotning yana bir miqdoriy ko‘rsatkichi yalpi milliy