Design interior of medieval mosques in uzbekistan

УДК: 72.03
ЎЗБЕКИСТОНДАГИ ЎРТА АСРГА ОИД МАСЖИДЛАРНИНГ ИЧКИ АРХИТЕКТУРАВИЙ МУҲИТИ ДИЗАЙНИ
ДИЗАЙН ИНТЕРЬЕРА СРЕДНЕВЕКОВЫХ МЕЧЕТЕЙ В УЗБЕКИСТАНЕ
DESIGN INTERIOR OF MEDIEVAL MOSQUES IN UZBEKISTAN
а.ф.д, профессор НАЗИЛОВ Д.А (ТАҚИ)
магистрант ЭРКИНОВА Д.А. (ТАҚИ)
Ушбу мақолада Ўрта асрлар Ўзбекистон ҳудудида қурилган илк масжидлардан Бухородаги Мағоки Атторий (Моҳ), Ҳазора қишлоғидаги Деггарон, Термиздаги Чорсутун масжидларининг ички дизайн муҳити кўриб чиқилган. Бунда масжидлар ички муҳитини ташкил қилувчи элементлар, уларни тўлдириб турувчи безаклар, уларнинг хусусиятлари ёритиб берилган.
Калит сўзлар: Зардуштийлик, равоқ, пештоқ, гумбаз, сиркор қопламалар, интерьер, меҳроб, орнамент, панно, консепция, гирих, композиция, муқарнас гажак (парус), монохром, ислом дини.
В статье исследуется интерьер первых мечетей, построенных на территории средневекового Узбекистана, Магоки Аттори (Мох) в Бухаре, Деггарон в селе Хазара, Чорсутун в Термезе. Он подчеркивает элементы, из которых состоит интерьер мечетей, украшения, которые их дополняют, и их особенности.
Ключевые слова: Зороастризм, арка, портал, купол, эмалевые покрытия, интерьер, михраб, орнамент, панно, концепция, гирих, композиция, мукарнас гаджак (парус), монохромный, ислам.
The article examines the interior of the first mosques built on the territory of medieval Uzbekistan, Magoki Attori (Mokh) in Bukhara, Deggaron in the village of Khazara, Chorsutun in Termez. He emphasizes the elements that make up the interior of mosques, the decorations that complement them, and their features.
Key words: Zoroastrianism, arch, portal, dome, enamel coatings, interior, altar, ornament, panels, concept, girih, composition, sail, monochrome, islam.

Кириш: Ўзбекистон ҳудудидаги масжидлар архитектураси шаклланишида бир қанча босқичлардан ўтганлигининг гувоҳи бўлишимиз мумкин. Бунда уларнинг нафақат конструктив балки ташқи ва ички дизайн муҳитининг ўзгариши, қўлланилган рангларнинг монохромлиги, қурилиш ашёларининг мустаҳкамлигининг ортиб бориши секин – аста ривожланган.

Жумладан, “Марказий Осиёда илк масжидни милодий 713 йили араб саркардаси Қутайба ибн Муслим Бухородаги зардуштийлар ибодатхонаси ўрнига, Самарқандда эса ҳозирги “Ҳазрати Хизр” масжиди ўрнида қурдирган эди. Шундан бери ушбу ҳудудларда масжидлар қурилиши авж ола бошлади” [1].
Асосий қисм: Марказий Осиё шунингдек, Ўзбекистон ҳудудида араблар босқинига қадар зардуштийлик энг кенг тарқалган дин ҳисобланган. Шунинг учун ибодатхоналар зардуштийлик дини анъаналаридан келиб чиққан ҳолда қурилган ва безак берилган. Ислом дини кириб келгач эса баъзи ибодатхоналар араблар томонидан бузиб юборилган, баъзилари эса масжидларга айлантирилган. Шу сабабдан масжидлар интерьерида зардуштийлик элементлари ҳам сақланиб қолган.
“Қадимда масжидлар тарҳда кўпроқ тўртбурчак тузилишда бўлган. Уларнинг усти қалин ғиштин устунларга ўрнатилган равоқлар ёрдамида гумбазлар билан ёпилган. Устунлар сони тўрт, олти ва ундан ортиқ бўлган. Аксарият ҳолда устунлар оралиғидаги гумбаз қолганларидан кенг ва баландроқ ҳолда қурилган” [2].
Илк масжидлар архитектураси шаклланишида Бухородаги Мағоки Атторий (Моҳ), Хазора қишлоғидаги Деггарон, Термиздаги Чорсутун каби тўрт устунли масжидлар алоҳида рол ўйнайди. Моҳ масжиди оташпарастлик даврдаги Моҳ ибодатхонасини мослаштириш натижасида вужудга келган. Бино ўртасида тўрт устун мавжуд. Улар масжиднинг ички муҳитига марказийликни бахш этади. ХI асрда масжиднинг кириш қисмида қайта қуриш ишлари олиб борилган. Ўтган давр мобайнида масжид атрофи маданий қатлам ҳисобига анчагина кўтарилиб қолган. Масжид ҳозирги вақтда. Мағоки Атторий номи билан аталади. XVI асрда ҳам таъмирлаш ишлари олиб борилган. Сиркор қ опламалари ўша вақтда пайдо бўлган [3] (1-расм а, б)
а) б) в)