Buxoro Davlat Universiteti Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha) fakulteti 9-2-Iqt-S guruh talabasi Fayziyeva Shahzodaning Mintaqaviy iqtisodiyot fanidan Tayyorlagan
V.Kristallerning «Markaziy o’rin» nazariyasi. Markaziy joy nazariyasi a geografik nazariya soni, hajmi va joylashishini tushuntirishga harakat qiladi aholi punktlari a turar-joy tizimi. 1933 yilda landshaft bo'ylab shaharlarning fazoviy taqsimlanishini tushuntirish uchun kiritilgan.Nazariya birinchi marta tahlil qilingan Nemis geograf Valter Kristaller, aholi punktlari atrofdagi hududlarga xizmat ko'rsatadigan "markaziy joylar" sifatida ishlaydi, deb ta'kidlagan Nazariyani rivojlantirish uchun Kristaller quyidagi soddalashtirilgan taxminlarni ilgari surdi:
Barcha sohalarda:
cheksiz izotrop (barchasi tekis), bir hil, cheksiz sirt (mavhum bo'shliq) teng taqsimlangan aholi barcha aholi punktlari bir xil masofada joylashgan va uchburchak panjara shaklida mavjud teng taqsimlangan resurslar masofani buzish mexanizmi mukammal raqobat va barcha sotuvchilar o'z daromadlarini maksimal darajada oshiradigan iqtisodiy odamlardir iste'molchilar bir xil daromad darajasida va bir xil xarid qilishda barchasi iste'molchilar shunga o'xshash sotib olish qobiliyatiga va tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talabga ega. Iste'molchilar o'zlari talab qiladigan funktsiyani ta'minlaydigan eng yaqin markaziy joylarga tashrif buyurishadi. Ular bosib o'tiladigan masofani minimallashtiradi biron bir tovar yoki xizmat ko'rsatuvchi provayder ortiqcha foyda olishga qodir emas (har bir etkazib beruvchi ichki hududda monopoliyaga ega) Shuning uchun, ushbu markaziy joylarning ma'lum bir tovar yoki xizmat ko'rsatadigan savdo maydonchalari bir xil darajada bo'lishi kerak
faqat bitta transport turi mavjud va bu barcha yo'nalishlarda bir xil darajada oson bo'ladi transport narxi bosib o'tgan masofaga to'g'ri proportsionaldir Keyinchalik nazariya ikkita tushunchaga asoslandi: chegara va oralig'i.
Eshik ma'lum bir tovar yoki xizmatni sotish uchun zarur bo'lgan minimal bozor (aholi yoki daromad). Range - bu iste'molchilar tovarlarni sotib olish uchun sayohat qilishga tayyor bo'lgan maksimal masofa - biron bir vaqt narx yoki noqulayliklar yaxshilikka bo'lgan ehtiyojdan ustun turadi. Iste'molchilarning ushbu afzalliklarining natijasi shundaki, har xil o'lchamdagi markazlar tizimi paydo bo'ladi. Har bir markaz ierarxiya darajasini shakllantiradigan alohida turdagi tovarlarni etkazib beradi. Funktsional iyerarxiyalarda aholi punktlari oralig'i, kattaligi va funktsiyalari bo'yicha umumlashmalar qilish mumkin.
Aholi punktlari qanchalik katta bo'lsa, ularning soni shunchalik kam bo'ladi, ya'ni kichik qishloqlar ko'p, ammo yirik shaharlar kam. Aholi punktlari qanchalik katta bo'lsa, ular orasidagi masofa shunchalik katta bo'ladi, ya'ni qishloqlar odatda bir-biriga yaqin joyda joylashgan bo'lib, shaharlar bir-biridan ancha uzoqroq joylashgan. Qaror hajmi kattalashgan sari uning funktsiyalari doirasi va soni ko'payadi. Hisob-kitob hajmi kattalashgan sari yuqori darajadagi xizmatlar soni ham ko'payadi, ya'ni xizmatlarda ko'proq ixtisoslashuv yuzaga keladi. Tovarlar va xizmatlarning tartibi qanchalik baland bo'lsa (bardoshli, qimmatli va o'zgaruvchan), tovar va xizmatlarning assortimenti shunchalik katta bo'lsa, odamlar ularni sotib olish uchun shuncha masofani bosib o'tishga tayyor.
Ierarxiya piramidasi asosida past buyurtma tovarlarni sotadigan savdo markazlari, gazeta do'konlari va boshqalar joylashgan. Ushbu markazlar kichik. Piramidaning yuqori qismida yuqori buyurtma tovarlarini sotadigan markazlar joylashgan. Ushbu markazlar katta. Kam buyurtma qilingan tovarlar va xizmatlarga misollar: gazeta do'konlari, oziq-ovqat mahsulotlari, novvoyxonalar va pochta bo'limlari. Yuqori darajadagi buyurtma tovarlari va xizmatlariga zargarlik buyumlari, yirik savdo markazlari va arkadalar kiradi. Ularni aholi soni va talabi ancha kattaroq qo'llab-quvvatlaydi. U aholi punktlari uchburchak / olti burchakli panjarada shakllanishga moyil bo'ladi, degan xulosaga keldi, chunki bu joylarga bir-birining ustiga chiqmasdan xizmat qilish eng samarali naqshdir.[1]
Shahar iyerarxiyasining tartibli tartibida turli xil tovar va xizmatlar guruhlarini taqdim etuvchi Christaller tomonidan etti xil asosiy buyurtma belgilandi. Hisob-kitoblar muntazam ravishda bir xil tartibdagi markazlar o'rtasida teng masofada joylashgan bo'lib, kattaroq markazlar kichikroq markazlardan ancha uzoqroq joylashgan. Hisob-kitoblar olti burchakli bozor maydonlariga ega va ularning soni va funktsiyalari bo'yicha eng samarali hisoblanadi.
Christaller tomonidan bashorat qilingan turli xil sxemalar mavjud K- markaziy joylarning ta'sir doirasi qay darajada bo'lishini ko'rsatadigan qiymatlar - markaziy joyning o'zi 1, sun'iy yo'ldoshning har bir qismi uning qismi deb hisoblanadi:
