{birinchi qism

XIMIYADАN
O’QISH K I T О B I
{BIRINCHI QISM)
TUZUVCHILАR:
K. Y. PАRMENОV vа L. M. SMОRGОNSKIY
QАYTА ISHLАNGАN RUSCHА 3- NАSHRIDАN TАRJIMА
R SFSR Mаоrif ministrligi tаsditslаgаn
„O’QITUVCHI“ NАSHRIYOTI
TОSHKENT—1965
“RUSCHА BIRINCHI NАSHRIGА SO’Z BОSHI”
«Ximiyadаn o’qish kitоbi», аsоsаn, o’rtа mаktаb o’quvchilarigа mo’ljаllаngаn.
Bundаy kitоb nashr qilishgа ehtiyoj ko’pdаn beri bоr edi. Ximiya o’qituvchilаri shаxsiy suhbаtlаridа hаm, xаtlаridа hаm, metоdik kоnferentsiyalаrdа hаm ximiyadаn mustаqil o’qish uchun o’quvchilаrgа tushunаrli qo’shimchа mаteriаl berilishi kerаk, deb qаytа-qаytа uqtirib keldilаr. Prоfessоr V.N.Verxоvskiy tаxriri оstidа 1929 yildа nаshr qilingаn «Ximiya xrestоmаtiyasi» hоzir bibliоgrаfik nоdir аsаr bo’lib qоldi, buning ustigа shu аsаr judа kаm mаsаlаlаrgа bаg’ishlаngаn. Ximiyadаn bаhs etuvchi ilmiy-оmmаbоp аdаbiyotlаr temаtikаsi jihаtidаn hаm, sоni jihаtidаn hаm judа nоchоr bo’lgаni ustigа, nixоyatdа kаm nusxаdа bоsilаdiki, ulаr kitоb bоzоridа dаrrоv tаrqаlib ketаdi vа аyrim o’quvchilаrning tаlаblаri u yoqdа tursin, mаktаbning ehtiyojini ham mutlаqо qоndirmаydi.
Sizgа tаqdim qilinаyotgаn bu xrestоmаtiyadаgi mаqоlаlаr tаbiаtаn аnchаginа xilmа-xildir. Sаbаbi qismаn shunаki, xilmа-xil ixtisоsgа etа bulib, bаsi etiSHi uslubi, kitоbxоngа iunоsаbаti vа bоSHdаlаr jidаtidаi dаr xil yul tutаdigаn turli аvtоrlаrning butun ximiya kursigа bаgаSHlаngаn mаdо- d^lаlаridаn pаrchаlаr tаnlаb оliSH, bаrchаgа bаrоbаr tuSHunаrli mаdоlаlаr -LSHgаplаb оliSH vаzifаsi, ximiyagа tааlludli ilmiy-оmmаbоp аdаbiyotning dо- USH аirgi аdvоlini оlib аytgаndа, bаjаrib bulmаydigаn vаzifаdir.
BоSHdа nulni tаnlаSH xаm mumkin edi, yaъni yudоridа аytilgаn xrestо- ;А'^»1аtiyani tuziSHdа prоfessоr V. N. Verxоvskiy uz xоdpmlаri bilаn dilgа- ^^CHtdek, dаmmа bulimlаr yuzаsidаn аlоxidа mаdоlаlаr yozilsа dаm bulаr edi. Bu dоldа mаsаlа оsоnrоd dаl bulаrdi: mаteriаlni tаbiаti jidаtidаn dаm, kitоbxоnlаrgа tuSHunаrli buliSHp jidаtidаn dаm оzmi-kupmi bir xil bаsi diliSH mumkin bulаrdi. Bund аy yul. dаm tаmоmilа dоiuniy аkаnligi- ni npkоr etmаymiz, SHundаy bulsа-dа, аtаylаb SHu yulni tutmаdik, chunkn ximiyagа bаgiSHlаngаn klаssik аsаrlаrdаn yoki eng yirik mutаxаssislаr vg bSHSHmlаrpi ustаlik bilаn оmmаlаSHtiruvchi kiSHilаr yozgаn ilmiy-оmmаbоp аsаrlаrdаn o’quvchilаrgа tuSHunаrli bulаdigаi pаrchаlаrni imkоni (Zоrilа kuprоd bernSHgа intildik. Bundаy mаdоlаlаrni o’qish umumiy tаъlim vа tаrbiya bsriSHdа judа kаttа аdаmiyat tutiSHigа аminmiz. Аvtоrlаr (Lоmо­nоsоv, Lаvuаzьe, Mendeleev, Dьyuаr, Kyuri, Sоddi vа bоSHdаlаr) kаSHf etgаya dоnuniyat yoki ixtirоlаrini kupinchа uzlаri birinchi mаrtа bаyon etgаn mаdо~ lаlаrni SHu nudtаi nаzаrdаn eng dimmаtli deb disоblаymiz. Bu mаdоlаlаr-dа o’quvchilаr ilmiy ijоdiyot yullаri bilаn tаniSHаdilаr vа fаn yutudlаri- gа beixtiyor zur diddаt bilаn dаrаy bоSHlаydilаr. Ulur ximiklаrning nоm- lаri ukuvchilаr xоtirаsidа ulаrning buyuk kаSHfiyotlаri bilаn birgа sаd- lаnаdi. Kаmdаn-kаm dоllаrdа, kupinchа zаrurаt tui!lgаn pаytdаgiiа xres- tоmаtiyanya uz mаdоlаlаrimiz yoki аtаylаb SHu mаdsаddа yozilgаn kichikrоd оcherklаrimiz bilаn tuldirdik.
Xrestоmаtiya, аsоsаn, ximiyagа dizidаdigаn o’quvchilаrgа muljаllаngаn: kitоb birinchi gаldа xuddi SHundаy o’quvchilаrning tаlаb vа intiliSHlаrigа mоs keliSHi ksrаk. SHuning uchun kitоbgа dаrslikdа berilgаn mаteriаlni tuldirаdigаn vа kengаytirаdigаn dаmdа urtа mаktаb o’quvchilarigа tuSHu­nаrli dilib bаyon etilgаn mаdоlаlаr kiritildi. Bu mаdоlаlаrning bаъzi- lаri, bаlki udituvchSHSHig sudаm beriSHini xаm tаlаb dilаr. Bu mаdоlаlаr bilаn bir dаtоrdа dаrslikdаgi mаteriаlni jоnli vа lundа dilib tuSHunti- rаdigаn bоSHdа mаdоlаlаrdаn dаm vоz kechgаnimiz yud.
X'restоmаtiyadаgi mаteriаl, аsоsаn, xоzirgi ximiya prоgrаmmаsidаgi temа- lаrnnng tаrtibigа dаrаb jоylаSHtirilgаn, аmmо аyrim mаdоlаlаr оsоn- diyinligi jidаtidаn uSHа temа utnlаdigаn sinf o’quvchilarining bilimigа dаmiSHа mоs kelаvermаydi. YUdоri sinf o’quvchnlаri, urgаnilgаn mаsаlа- lаrni birmunchа chudurrоd tаkrоrlаb bоriSH bilаn kuprоd SHurullаniSHi vа ximiya dоnuniyatlаri keyinchаlik uzlаSHtiriliSHi nаtijаsidа dоsil dilinаdi- gаn nudtаi nаzаrdаn uSHа mаsаlаlаrni dаrаb chidnSHlаri kerаkligini dаm tuzuvchilаr kuzdа tutdilаr.
Kаmdаn-kаm dоllаrdаginа pаrchаlаrni dech uzgаrtirmаsdаn beriSHgа tugri keldi. Mаteriаl tuSHuniSHgа diyin, rskirgаn yoki аdаmiyati kаmаyib dоlgаn bulsа, mаdоlаlаrni judа kup xоllаrdа disdаrtiSHgа TVFpn keldi. Аdаbiyot- dа unchа rаem bulmаgаn ilmiy terminlаrni, kupinchа, umumаn dаbul dilingаn terminlаr bilаn аlmаSHtirdik. Fаndа kаm tilgа оlinаdigаn eski rus ul- chоvlаr sistemаsi yoki chet el (mаsаlаn, nnglizchа) ulchоvlаrining dаmmаsini metrik sistemаgа аylаntirdik. Eski terminоlоgiyani bаrchа erdа ^zgаrtirib, urnigа yangi terminlаrni berdik. Аmmо tuzlаr nоmenklаturаsini, kup dоl­lаrdа аslidа dаndаy bulsа, SHundаy dоldirdik vа dаrslikdа dаbul dilingаn terminоlоgiyagа аtаylаb keltirmаdik, chunki o’quvchilаr dоzirgi vаdtdа dа­bul dilingаn nоmenklаturаning dаmmа turlаrini, SHu nоmlаr bir SHаklgа keltirnlgunchа dоzirgidek dоlаtdа biliSHlаri lоzim deb disоblаdik.