bilet bakteriyalar va ko‘k-yashil suv o‘tlarning tuzilishi, ahamiyati va xilmaxilligi haqida ma’lumot bering. Postembrional rivojlanish xillarini va assidiya metamorfozini tushuntiring. Katta yoshdagi odam organizmi tomirlarida litr qon

Biologiya

9-sinf

1-BILET
1. Bakteriyalar va ko‘k-yashil suv o‘tlarning tuzilishi, ahamiyati va xilmaxilligi haqida ma’lumot bering.
2. Postembrional rivojlanish xillarini va assidiya metamorfozini tushuntiring.
3. Katta yoshdagi odam organizmi tomirlarida 5 litr qon bo‘ladi. Erkaklarda qonning 14%i, ayollarda 13%i gemoglobinga to‘g‘ri keladi. Agar 1 gramm gemoglobin 1,3 ml kislorodni tutsa, erkaklar va ayollar qonida
qanchadan kislorod bo‘ladi?


3-savolga javob:
Yechilishi: Erkakda ham ayolda ham 5 l qon bor. Shunga ko‘ra oddiy proporsiya tuzish orqali
gemoglobin miqdorini aniqlaymiz.
Erkak Ayol
5000 ml ——— 100 % 5000 ml ——— 100 %
x ——— 14 % x ——— 13 %
𝑥 = 700 𝑔 𝑥 =650 𝑔
So‘ngra, erkaklar va ayollar qonida qanchadan kislorod mavjudligini aniqlaymiz.
1 gr ——— 1,3 ml O2 1 gr ——— 1,3 ml O2
700 gr ——— x 650 gr ——— x
𝑥 = 910 𝑚𝑙 𝑥 = 845 𝑚𝑙
Javob: erkaklar qonida 910 ml kislorod va ayollar qonida esa 845 ml kislorod bor bo‘ladi.
1-savol javobi.
Bakteriyalar. Yer sharidagi sodda tuzilgan eng qadimgi va ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan sodda organizmlar hisoblanib, hu jayrasida yadro rosmana shakllanmaganligi va oddiy ko‘payishi (bo‘linish yo‘li) bilan xarakterlidir, jinsiy ko‘payish uchra maydi. Ba’-zi avtotrof bakteriyalarni hisobga olmaganda, ularning ko‘p chiligida plastidalar ham bo‘lmaydi, shuning uchun ular geterotrof oziqlana di. Hujayra po‘sti ham murein degan moddadan tashkil topgan. Bak te riyalar bir hujayrali, ba’zan ipsimon yoki shoxlangan, koloniyali organizmlar bo‘lib, ular shakl jihatidan 3 guruhga ajratilgan: 1. Sharsimon-kokklar; 2. Tayoqsimon-batsillalar; 3. Buralgan-vibrionlar, spirillalar. Bakteriyalarning ko‘pchiligi suv va boshqa oziq moddalar yetish maganda yoki boshqa noqulay sharoitda spora hosil qilish xususiyatiga ega. Sporalar tashqi omillar ta’siriga ancha chidamli bo‘lib, bir necha yilgacha o‘z hayotini saqlab qoladi. Ular asosan shamol va suv yordamida tarqaladi. Shuning uchun ham suv, tuproq, ozuqa mahsulotlarida va turar joylarda bakteriyalar ko‘p uchraydi. Shuningdek, bakteriyalarning erkin kislorodli muhitda yashovchi aerobva kislorodsiz muhitda yashovchi anaerobhamda kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriya turlari ham mavjud. Bakteriyalar tabiatda va inson hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ularning foydali va zararli tomonlari bor. Foydali jihatlari — organik moddalarning parchalanishi, chirishi va achishini amalga oshiradi. Turli achish jarayonlaridan amalda sut mahsulotlarini tayyorlashda, bod ring va karamlarni konservalashda, yem-xashakdan silos bostirishda foyda laniladi. Shuningdek, spirt va sirkalar olishda, tolalarni ajratishda ham bakteriyalarning turlari qo‘llaniladi. Avtotrof bakteriyalar organik moddalar to‘plash xususiyatiga ega. Buning uchun quyosh energiyasi yoki kimyoviy energiyadan foydalaniladi. Ba’zi turlari tuproqda yashagan holda erkin azotni o‘zlashtira oladi. Tugunak bakteriyalar yiliga bir gektar maydonda 200 kg gacha azot to‘playdi. Bakte-
riyalar faoliyati natijasida tabiatda azotning aylanishi amalga oshiriladi. Markaziy osiyo cho‘llarida ko‘k-yashil
suv o‘tlar tuproq hosil bo‘lishi jarayonlarida qatnashadi. Ular atmosferadagi erkin azotni o‘zlashtirish xususiyatiga ega va tuproqni azotga boyitadi. Yaponiya va Xitoyda nostokning ba’zi turlari ozuqa sifatida ishlatiladi.