Alisher Navoiyning "Mezon ul-avzon"

---

Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon” asariga
konspektlashtirish 
Alisher
Navoiyning “Mezon ul-avzon” asari 1492–1493-yillarda 
yaratilgan[3]. Navoiy turkiy tildagi adabiyotshunoslik masalalariga 
bag‘ishlangan Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asari bilan 
tanish bo‘lmagani uchun aruz nazariyasiga doir qonun-qoidalarni turkiy 
tilda ilk marta bayon qilayotganini alohida ta'kidlaydi, xususan “g‘araz 
bu maqolotdin va maqsud bu muqaddimotdin bu erdikim, chun turk 
alfozi bilakim nazm voqi' bo‘lubdur, anga zobitaye va qonune yo‘q 
erkondur...” deb yozarkan, turkiy tilda aruz qonun-qoidalariga oid 
maxsus asar yo‘qligini aytib o‘tadi.
“Mezon ul-avzon” muqaddima, asosiy qism va kichik xotimadan iborat. 
Muqaddimada Allohga hamd aytilgach, Sulton Husayn Boyqaroning 
ushbu asarni yozishga ilhomlantirganligi haqida so‘z boradi. Unda 
aytilishicha, Husayn Boyqaro Amir Xusrav Dehlaviyning 18 ming 
baytdan iborat g‘azaliyotini yig‘dirib, bir to‘plam holiga keltiradi. Xusrav 
Dehlaviy she'rlarining ko‘pi murakkab bahr va vaznlarda bo‘lib, ularni 
aniqlashda hatto ba'zi shoirlar ham ojizlik qilar edilar. Husayn 
Boyqaroning topshirig‘i bilan aruzshunoslar Xusrav Dehlaviyning har bir 
she'ri ustiga shu she'rning vaznini yozib chiqadilar. Shundan so‘ng 
devon tuzishda har bir she'rning vaznini qayd etib qo‘yish odat tusiga 
kiradi. Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” kulliyoti ham shu 
yo‘sinda tartib beriladi.
Alisher Navoiy muqaddimada o‘zidan avval yaratilgan aruzga 
doir manbalar: Xalil ibn Ahmadning “Kitob ul-ayn”, Shams Qays 
Roziyning “Al-mo‘jam”, Nasiriddin Tusiyning “Me'yor ul-ash'or”, 
Abdurahmon Jomiyning “Risolai aruz” asarlariga to‘xtalib o‘tib, 
ularda mavjud bo‘lmagan ba'zi qoida, doira va vaznlarni o‘z 
asarida keltirib o‘tishini aytadi.

---

Navoiy vaznlarga ta'rif berar ekan, unga ko‘proq misollarni o‘z 
g‘azaliyotidan keltiradi. Xususan, hazaji musammani solim 
vaznini ta'riflashda
Zihi mulkungning o‘n sekiz mingidin bir kelib olam, 
Bu olam ichra bir uyluk qulung Havvo bilan Odam, 
Rajazi musammani matviyi maxbun vazni bilan bog‘liq o‘rinda 
Gar alamimg‘a chora yo‘q, bo‘lmasa bo‘lmasun netay, 
Vah, g‘amima shumora yo‘q, bo‘lmasa bo‘lmasun netay, 
Mutaqoribi musammani mahzuf vaznida
Ochildi chaman, gul'uzorim qani, 
Sihi sarv bo‘yluq nigorim qani? 
kabi baytlarni keltiradiki, bu holat Navoiy keltirgan vaznlar 
turkiy adabiyot uchun shunchaki tajriba bo‘lmay, balki ularda 
badiiyat jihatdan yuksak g‘azallar yozish mumkinligini 
ko‘rsatadi. 
“Mezon ul-avzon”da 9 ta poetik shakl va ularning vaznlari 
haqida ham ma'lumot keltirilgan bo‘lib, ularning aksariyati 
turkiy xalq og‘zaki ijodiga mansubdir. Navoiy ularning xalq 
orasida tarqalgan nomlaridan foydalanadi, nomi yo‘qlarini esa 
aruzdagi vaznlardan qaysi biriga mos bo‘lsa, shu vazn nomi 
bilan ataydi. Ushbu poetik shakllar quyidagilardir: o‘n olti ruknli 

---

ramali maxbun, tuyuq, chinga, muhabbatnoma, mustazod, 
aruzvoriy, turkiy. 
“Mezon ul-avzon” turkiy aruzshunoslikka qo‘shilgan munosib 
hissa bo‘lib, o‘z davridayoq zamondoshlari tomonidan yuksak 
baholangan. Xondamir “Makorim ul-axloq”da risolaga yuqori 
baho berib, Navoiyning iste'dodi va badiiy mahoratini ko‘rsatib 
beruvchi asar ekanligini, avvalgi risolalarda keltirilmagan 
doiralarni kiritganligini uning aruzshunoslikdagi eng katta 
xizmati sifatida e'tirof etadi. “Mezon ul-avzon” o‘zidan keyin 
turkiy tilda Boburning “Risolai aruz” asari yaratilishi uchun 
zamin hozirladi, XIX asrda Furqatning “Ilmi she'rning qoidai 
avzonini bayoni” dastxatiga asos bo‘ldi.
«Mezon ul-avzon»da arabiy, forsiy va turkiy tillardagi 
she’riyatda qo’llanilgan hazaj, rajaz, ramal, munsareh, 
muzore’, 
muqtazab
, sare’, jadid, qarib, xafif, mushokil, 
mutaqorib, mutadorik, vofir, komil, tavil, madid, basit kabi o’n 
to’qqizta bahr haqida o’zbek tilidagi misollar asosida mulohaza 
yuritilgan. 
Alisher Navoiy mazkur bahrlarning xususiyatlarini yoritish bilan 
bir qatorda ulardan qaysilari arab she’riyatiga xosligi, qaysilari 
Ajam va turkiy she’riyatda ko’proq ishlatiladigani hamda 
zamondoshlari tomonidan qo’shilgan yangi bahrlar haqida ham 
o’z kuzatishlari natijalarini bayon etgan. Jumladan; 
«Tavil va madid va basit bahri arab shuarosining maxsusidur… 
va Ajam shuarosi anga mashg’ul bo’lmaydurlar.»Yana, asarda 
zamondoshlari va Alisher Navoiyning aruz bahrlarini boyitish, 
yangi doiralarni tuzish sohasidagi xizmatlari ham alohida 
ta’kidlanadi.«Mezon ul-avzon»da Alisher Navoiy «turk ulusi, 
bataxsis chig’atoy xalqi aro shoe’ avzondurkim, alar surudlarni 

---

ul vazn bila yasab, majlisda ayturlar», deb «tuyug’, qo’shuq, 
chinga, muhabbatnoma, mustazod, aruzvoriy, turkiy» kabi 
surudlarni tilga olgan, ularning mavzu, vazn va tili haqida 
diqqatga sazovor mulohazalarni bayon qilgan, har biridan misol 
keltirib, aruziy bahrlarning vaznlari ruknlarini ham qayd qilgan. 
Zahiriddin Muhammad Boburning “Muxtasar “ 
asarini konspektlashtirish
MUXTASAR — Zahiriddin Muhammad Boburning aruz vazni 
nazariyasi xaqidagi asari (taxminan 1521—23). Manbalarda 
"Mu-fassal", "Risolai aruz" deb ham yuritiladi. Unda aruz 
vaznidagi barcha yutuq va kamchiliklar koʻrsatilgan. Bobur 
aruzning baʼzi noaniq masalalariga aniqlik kiritdi va uni yangi 
fikrlar bilan boyitdi, oʻzbek, arab, fors aruzlarini bir-biri bilan 
qiyoslab, aruz vaznining 248 turini aniqladi. 
Bobur aruzda zihoflar sonini 44 taga yetkazdi. U taqtiʼ bobida 
eski oʻzbek tili fonetik meʼyorlari asosida Navoiyning "Mezon ul-
avzon"ida ishlab chiqilgan aruzning qonunqoidalarini tizimga 
solib, baʼzi baxrlar orasida oʻxshashliklar topdi va yangi doyra 
ixtiro qildi. Asarda qoʻshiklarning tarxoniy, turkiy, oʻlang , 
shuningdek, tuyuq va uning rangbarang turlari haqida yangi 
fikrlar aytilgan. Bobur bu asari bilan oʻzbek sheʼriyatida 
qoʻllanadigan aruz bahrlarining koʻp yangi vazn, zihof va 
farʼlarini aniqladi. "Muxtasar"asarida ruknlar toʻliq berilgan. 
Ularning sonini aniqdashda talaffuz hisobga olingan. 
"Muxtasar" asarida vaznlarning koʻpligi va ularga berilgan 
izohlarning aniqligi bilan boshqa asarlardan ajralib turadi. 
S.Hasanovning ma’lumot berishicha, Boburning risolasi 
Hindistonda fors tiliga tarjima qilingan. Bu ishni Boburiylar 
xonadoniga mansub shoir, olim va tarjimon Azfariy (1760-1819) 

---

ham nasrda, ham nazmda o‘girgan. Tarjimaning ikkita 
qo‘lyozma nusxasi Hindistondagi fondlarda saqlanmoqda. 
Ushbu ma’lumotda biz uchun muhim nuqta shuki, Azfariy asarni 
“Aruzi turkiy “deb atagan.
S.Hasanov Boburning risolasiga bag‘ishlangan kitobida:”Asar 
nomini “Aruz risolasi” deb nomlanishi ma’qulroq bo‘ladi”, 
degan fikrni bildirgan.
Asarning yana bir nomi Mufassal bo‘lib, N.Mallayevning “O‘zbek 
adabiyoti tarixi” (1963), V.I.Aslanovning maqolasi va 
O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi (2001, 2-j., 87)da shu nom 
ishlatilgan.
Mufassal nomi “Boburnoma”ning kotib tomonidan qo‘shilgan 
qismidagi quyidagi jumladan olingan: “Va ul podshoh aruz va 
qofiyag‘a ham risolalari bor va ul jumladin, Mufassal degankim, 
ushbu fan sharhi bo‘lg‘ay, ko‘pdan-ko‘p yaxshi tasnif 
qilibturlar”. (Boburnoma, 2002, 267.) Bizning fikrimizcha, bu 
yerda “Mufassal”ni kichik harf bilan va qo‘shtirnoqsiz yozilsa, 
aruz haqida bitilgan asar ushbu fanning sharhi bo‘la oladigan 
darajada batafsil bitilgan, degan ma’no chiqadi, ya’ni mufassal 
ning ma’nosi batafsil yozgan deganidir.
Asarning uchinchi nomi Risolayi aruzdir. Sobiq ittifoq davrida 
Bobur risolasini birinchi bo‘lib o‘rgangan va atroflicha sharhlab 
bergan taniqli turkshunos A.Sherbak shu nomni qo‘llagan. Lekin 
Stebleva uni tanqid qiladi va asarning nomini komil ishonch 
bilan bunday deb bo‘lmasligini ta’kidlaydi hamda Ko‘pruluzoda 
asarning ikkala nomini ham qabul qilmaganligi, keyingi 
maqolalarida uni “Aruz risolasi “deb ataganligi, hozircha mana 
shu nom ma’qul ekanligini qayd etadi.
“Aruz”ning bitilgan vaqti to‘g‘risida ham har xil fikrlar mavjud. 
A.Sherbakning yozishicha, u hijriy 940 (1533-1534) yoki 945 
(1538-1539) yillarda yozilgan. Stebleva qo‘lyozmaning oxirgi – 

---

172b varaqda hijriy 940 yil ko‘rsatilganiga asoslanib, uni 1533 
yilning iyul oyida yozilgan, deb hisoblaydi. Is’hoqov va Hasanov 
esa 1524-1525 yillarda yozilgan, degan fikrni bildirishgan.
Boburning risolasi O‘zbekistonga birinchi marta 1968 yilda 
keltirilgan, degan fikr mavjud. S.Hasanov ushbu asarni uning 
trasliteratsiyasi, izoh va sharhlar hamda ko‘rsatkichlar bilan 
nashr ettirgan. Risolaning chop etilishi boburshunoslikda ulkan 
voqea bo‘ldi. Mazkur nashr bilan deyarli bir vaqtda I.V.Stebleva 
ham Moskvada shu risolani chop ettirdi. Unda so‘zboshi, 
ko‘rsatkichlar va asarning faksimilesi keltirilgan.
1949 yilda Izzat Sulton Alisher Navoiyning “Mezonul avzon” 
asarining tanqidiy matnini yaratgan. Shu tadqiqotida u 
Boburning ham aruz nazariyasiga oid risola bitgani, lekin bizning 
zamonamizgacha yetib kelmagani sababli bu ikki muallifning 
aruz haqidagi asarlarini taqqoslab, tegishli xulosa chiqarish 
imkoni yo‘qligini yozgan. Keyinroq N.Mallayev o‘zining “O‘zbek 
adabiyoti tarixi” kitobida Boburning aruz haqida Mufassalnomli 
risola yozgani va uning qo‘lyozmasi saqlanib qolmagani yoki 
hozircha topilmagani to‘g‘risida ma’lumot beradi. Shundan 
biroz vaqt o‘tgach, Maqsud Shayxzoda Moskvada kutubxonada 
Ko‘pruluzodaning asarini ko‘rayotib, Boburning aruz haqidagi 
risolasi tavsifini uchratib qoladi va bu to‘g‘rida o‘zining 
“Qo‘shiqlar haqida” nomli maqolasi (O‘zbekiston madaniyati, 
1964 y. 4 iyul)da bunday deb yozadi: “Navoiydan keyin qo‘shiq 
va ashula navlari haqida eng mo‘’tabar ma’xaz Zahiriddin 
Muhammad Boburning “Risolayi aruz” asaridir. 
“Aruz” da mumtoz fors adabiyotining yirik vakillari Rudakiy, 
Nizomiy, Attor, Xisrav Dehlaviy, Sa’diy, Salmon Savojiy, Hofiz, 
Jomiy va boshqalarning asarlaridan parchalar berilgan. 
Turkiydagi misollar Boburning o‘z qalamiga mansub she’rlaridan 
tashqari, Navoiy, Lutfiy, Haydar Xorazmiy, Sulton Husayn Mirzo 

---

va boshqalarning asarlaridan ham iqtiboslar olingan. Jami 70 ga 
yaqin shoirning qariyb 50 ta asaridan misollar keltirilgan.
Boburning risoladagi ayrim she’rlari uning “Devon”idan ham 
o‘rin olgan. Ba’zi she’rlarni Bobur faqat she’r vaznini ko‘rsatish 
uchungina bitgan, shu sababli ular “Devon”ga kiritilmagan. 
Shunday bo‘lsa-da, risolada “Devon”ga kiritilmagan ayrim go‘zal 
misralar ham bor. Masalan, Bobur aruz va zarb mahzuf vaznini 
izohlayotganda quyidagi baytni keltiradi: