Alisher Navoiyning "Mezon ul-avzon"

Yuzung uza qaro zulfung nedur bil, ey dilafro‘z,
Yilone ganch uzra yotib ani saqlar shabu ro‘z.
She’rlaridan 
parcha 
olingan 
shoirlar 
ichida 
ismlari 
“Boburnoma”da zikr etilgan Suhayliy, Binoiy, Sayfiy Buxoriy, 
Hiloliy kabi qalam ahli, Navoiyning “Majolisun-nafois” asarida 
sanab 
o‘tilgan 
Abul-Baraka, 
Binoiy, 
Xayoliy, 
Riyoziy 
Samarqandiy, Sulton Ali Mirzo, Sanoiy, Orifiy, Kotibiy, Vali 
Qalandar kabi shoirlar mavjud.
Risoladagi she’riy parchalar xususida A.Sherbakning quyidagi 
fikri e’tiborga loyiq, deb hisoblaymiz: “Asarlaridan misollar 
keltirilgan shoirlar tarkibi, vaznlarni qamrab olishi va 
misollarning xususiyati jihatidan na turkiy tildagi va na forsiy 
tildagi adabiyotda unga teng keladigan asar yo‘qdir”.
“Aruz”ning yana bitta ahamiyati bor – ayrim shoirlarning 
ijodidan namunalar faqat shu asar orqali bizgacha yetib kelgan. 
Risolada Mavlono Lutfiyning ijodidan 30 ta bayt keltirilgan. Ular 
orasida boshqa qo‘lyozma va nashrlarda uchramaydiganlari 
ham bor. Masalan, “Aruz”ning 122b varag‘idagi:
Oy yuzung ollida hijl husn eli Rumu Chinaro,
Valvala soldi ko‘zlaring kofiru ahli din aro –
matlasi bilan boshlanuvchi g‘azalidagi quyidagi ikki bayt 
hozircha boshqa qo‘lyozma nusxa va nashrlarda uchramagan:

---

Nuktaye 
mushkdur 
bu 
yo 
xayol 
eng 
jabin 
aro,
Kufr 
savodini 
ne 
xush 
sizdin 
bayozi 
din 
aro.
Jonu 
ko‘ngul 
necha 
dedi 
asrali 
o‘zni 
kelgach 
ul,
Vah yana qo‘zg‘alishlar ko‘rgach ani chin aro
Bobur hazrat Navoiyning shaxsi va ijodiga katta hurmat bilan 
qaragan. Uning Navoiy haqidagi fikrini klassik ta’rif deyish 
mumkin: “Alisherbek naziri yo‘q kishi edi. Turkiy til bila to she’r 
aytibturlar, hech kim oncha ko‘b va xo‘p aytqon emas…”- degan 
jumlalarni ham keltirib o’tgan. 
Abdurauf Fitratning “Aruz haqida" risolasini 
konspektlashtirsh 
Fitrat bu asarni shu so’zlar bilan boshlaydi:” Bu asarni 
yozishimdan maqsad yosh shoir va yozuvchilarimizni aruz vazni 
bilan yaxshilab tanishtirmoq va aruz vazni masalasini keng 
muhokama maydoniga kirgizmakdir. Arab-eron aruzining
tarixiy o’sishi to’g’risida , o’zbek adabiyotida aruzdan 
foydalanish yo’llari to’g’risida bundan so’ngra bo’laturg’an 
muhokamalar bu asardagi kamchiliklarunu to’ldirar va 
xatolarini tuzatishga yordam qilar deb umid qilaman va 
ishonaman” degan edi. Mana shu jumlalardan ham bilish 
mumkinki olimning naqadar kamtar inson bo’lganligini bilish 
mumkin. 
Asarda 4 va 5 asr avvaldan qolgan xalq adabiyoti parchalari 
tamoman aruz vaznida yozilmagan bo’lsalarda, uning taqlidi, 
aruzdan ta’sirlanish va uni barmoq vazni bilan yozilganligini 
aytadi. 
Shuningdek asarda arablar o’z she’rlarining vaznini tuya 
yurishining ritmidan olganligi haqida ba’zi afsonalar

---

mavjudligi, ammo bu afsonalarning hech qanday ilmiy
ahamiyati yo’qligi haqida gapiradi. 
Shunday bo’lsa ham burungi zamonlarda ,hatto, yaqin 
asrlargacha arablarning iqtisodiy hayotida tuyaning juda roli 
bordir. Tuyaning yurishini tezlatish uchun arab tuyachilarining
maxsus ashulalari bordir. Bu ashulalardagi ritmning tuya
yurishiga yaxshi ta;sir qilganini ko’rgan sayyohlar xabar
beradilar , hatto, mashhur Sa’diy Sheroziy: “ Ushtur va she’ri 
arab dar xolat ast u tarab” deta fikrini qoldirib ketgan. Masalan 
rajaz so’zining ma’nolari orasida dam yurib, dam turuvchi 
tuya ma’nosi bor. Hatto, aruz ilmiga qabul qilingan aql, hazm, 
kasf kabi ba’zi terminlarda ham tuya va tuyachilik hayotining
izlarini ko’rish mumkin . 
Olim arablarda 16ta bahr borligini, so’ngra eron nazariyotchilari
yana 3 bahr qo’shib 19 bahrga chiqardilar deydi. Quyida ularni 
ko’rib o’tamiz. 
1.
Tavil 
2.
Madil 
3.
Basit 
4.
Komil 
5.
Vofir 
6.
Ramal 
7.
Hazaj 
8.
Rajaz 
9.
Munsarih
10.
Muzori’ 
11.
Sari’ 

---

12.
Hafif 
13.
Mujtass 
14.
Muqtazab 
15.
Mutaqorib 
16.
Mutadorik 
17.
Qarib 
18.
Jadid
19.
Mushokil 
kabi bahrlarni sanaydi. 
Fitrat hijolarni ikkitadan qilib tekshirganligini aytadi hamda 
quyidagicha ko’rsatadi: 
1.
Yondosh kelgan ikki to’liq hijo: -- 
2.
Yondosh kelhan ikki qisqa hijo: VV 
3.
Bir to’liq ,bir qisqa hijo: -V 
4.
Bir qisqa, bir to’liq hijo: V- 
5.
Bir to’liq hijo: - 
Men asardagi yigirmalik haqida ma’lumot bermoqchiman. 
Demak, bunda birgian vazn bor ekan. Bunda har misra ikki 
ist vositasi bilan 10+10 tarzida to’rtga bo’linadi. Har
bo’lumi ikki daf’a VV-V- to’plamidan iborat bo’ladi. 
Menga noz qildi tag’ofuling dil-u jon duog’a yugurdilar, 
Ko’z uchi bilan qarading kulib talabiga yetdi gadolaring. 

---

Buning arab-eron aruzida ismi “Komil-musamman-solim” 
bo’lub, har misrani to’rt daf’a “mutafoilun” bialn 
o’lchaydilar. 
Xulosam shundan iboratki asar juda tushunarli va sodda 
tilde yozilgan. O’zi mustqaqil aruz ilmini o’rganayotgan har 
bir inson uchun foydali kitob. Asarda qadimda o’tgan 
shoirlarning ba’zi xatolari ham topilgan hamda Fitrat 
tomonidan nega bu misollarning xatoligi yoki kamchiligi
borligi misralar bilan isbotlab berilgan. Bundan tashqari 
arab va fors aruzshunosligi o’rtasidagi farqlar ham keltirib 
o’tilgan. 
Anvar Hojiahmedovning “Aruz lug’ati” 
kitobini konspektlashtirish 
Mumtoz she’riyatimizning bizga qadar yetib kelgannodir 
qo’lyozmalarini to’g’ri o’qish va nashrga tayyorlash uchun ham 
aruz ilmi va amaliyotini bilish zaruriy shartlardan sanaladi. Zero, 
har qaysi asarning vazni, misralarning rukn xususiyatini, har bir 
hijoning cho’ziq yoki qisqaligini anglash ularning bexato 
o;qilishiga imkoniyat yaratadi. Mumtoz she’riyatimizning 
ko’plab nashrlarida uchrab turadigan matn xatolari nashrga 
tayyorlovchi olimlar va nashriyot xodimlarining vazn masaliga
e’tiborsiz qarash oqibati ekanligi shubhasizdir. Hozirgi 
she’riyatimizda aruz vaznidagi g’azal va ruboiylar, muxammas 
va musaddaslar bitish an’anasi davom etayotganligi uchun ham 
bu lug’atning yaratilganligi foydadan holi bo’lmagan degan 
fikrdaman. 
Quyida aruz ilmida uchratishimiz mumkin bo’lgan 
so’zlarning ma’nolarini ko’rib chiqamiz. 

---

Azl
- chetlatish ma’nosini anglatuvchi aruz atamasi bo’lib, 
adabiy tilde cho’ziq o’qiluvchi unlilarni, she’riy asarda vazn 
talabiga ko’ra qisqa unli tarzida o’qilishini ifodalaydi. 
Masalan, Lutfiyning 
Ul oykim, aning mehrida mashhuri jahonman,
Afsuski, bilmaski, ne chog’liq nigoronman 
Baytida nigoron so’zi tarkibidagi oldingi o unlisi adabiy 
tilda cho’ziq talaffuz qilingan holatda she’rda qisqa 
o’qiladi.