4. маъруза Таянч-ҳаракат тизими ва унинг Ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа

4. маъруза Таянч-ҳаракат тизими ва унинг Ёшга боғлиқ хусусиятлари
Режа
4.1. Суякларнинг ривожланиши
4.2.Скелет ва унинг қисмлари
4.3. Мускуллар ва уларнинг ёшга боғлиқ хусусиятлари
4.4. Болаларнинг таянч-ҳаракат аппаратнинг бузилиши


4.1. Суякларнинг ривожланиши
Онтогенез жараёнида скелет суяклари ривожланишининг 3 та босқичи кузатилади:
Пардали боғловчи - тўқимали
Тоғайли
Суякли
Ушбу босқичларни деярли барча суяклар ўтади, бош чаноғини тўплам суяклари, юз қисмини суяклари ҳамда ўмров суяклари қисмини суяклари бундан истисно. Улар тоғайли босқични ўтмайдилар.
Суяк моддаси органик моддалардан (1/3), асосан оссеиндан ва ноорганик моддаларда: (2/3), асосан кальций тузларидан, айниқса, фосфор кислотали ишқордан (51%) таркиб топган. Суякнинг эластиклиги оссеинга, мустаҳкамлиги эса минерал тузларга боглиқ. Улар биргаликда суякларни мустаҳкам ва пишиқ қилади. Суякларнинг кимёвий таркиби ёшга боғлиқ бўлиб, болаларда суякларни ўта эластик қилувчи органик моддалар кўп бўлади. Қари одамларда органик моддаларнинг миқдори анча камаяди ва бу ҳол, суякларни осон ва ёмон ўсиши учун шароит яратади. Суяк тўқималарига остеоцитлар, остеобласт ва остеокластлар киради. Остеобластлар - суяк ҳосил бўладпган зоналардаги ўсувчи ҳужайралардир, остеокластлар эса суякли моддаларни парчаланишини таъминлайди. Осте- област ва остеокластларнинг ҳамкорликдаги фаолияти суякларни ўсиши ва функцияларини ўзгариши пайтидаги уларии даврий қайта тузилишининг ўзгариши асосида ётади. Парчаланиш ва яратиш жараёнларининг ўзаро боғлиқлиги туфайли суяк тўқимаси юксак регенератив қобилиятга эга.
Суякларнинг ҳосил бўлиши, асосий таянч рол ўйнайдиган ҳужайралараро суяк моддаларини ишлаб чиқувчи остеобластлар-мезенхима ҳужайралари ҳисобига содир бўлади. Скелет суяклари боғловчи ёки тоғайли тўқималар муҳитида ривожланади. Тўқиманинг маълум бир шаҳобчаларида (участкаларида) остеобластлар фаолияти туфайли суякли моддалар оролчалари (суяк қотиш нуқталари) пайдо бўлади ва бу жараён периферия бўйлаб барча томонларга нурсимон тарқалади. Боғловчи тўқималарнинг юза қатламлари тоғай пардаси кўринишида қолади ва унинг ҳисобига суякнинг энига катталашиши (қалинлашиши) содир бўлади. Тогай пардаси остеобластларининг фаолияти туфайли тоғай юзасида суяк тўқимаси йиғилади. У тоғай тўқимасининг ўриини босади ва компакт суяк моддасини ҳосил қилади. суякнинг тоғайли модели суяк босқичига ўтади ва суяк тўқиимасини кейинчалик йиғилиши суяк парда ҳисобига бўлади. Суяк қотишининг бундай тури периостал (оз-суяк) деб аталади. Эндохондриал (спопагоз-тоғай) суяк қотиши тоғай пардаси иштирокида тоғай муртаклари ичида содир бўлади, тогай пардалар тоғай ичида қон томирларига эга бўлган ўсимталарни беради. Суяк яратувчи тўқима тоғайларни парчалайди ва тоғайли модел марказида суяк тўқималари оролчаларини (суяк қотиш нуқталарини) ҳосил қилади. Бу, ғовоксимон (губкасимон) моддани ҳосил бўлишига олиб келади.
Олдин, ҳомила ривожланишининг иккинчи ойида бирламчи суяк қотиш нуқталари пайдо бўлиб, улардан тана оғирлигини кўтарувчи суякларнинг асосий қисмлари ривожланади, яъни таналар ёки найсимон суякларнинг оралиқ қисмлари (диафизлари) (диа-оралиқда, рпуо — ўсаман) ва (метафизалар) (мета - орқада, кейин) деб номланган диафизларнннг кейинги ўсимталари ривожланади. Улар, пери- ва эндохондриал остеогенез йўли билан қотади. Кейинчалик, туғилишдан сал олдин ёки туғилгандан кейинги биринчи йилларда иккиламчи нуқталар пайдо бўлади, улардан эндо —хондриал қотиш йўли билан қисмлар бўғинларга ажралишда қатнашадиган суяклар учи, яъни эпифизлар ҳосил бўлади. Тоғайли эпифиз марказида қотиш ядроси ўсиб катталашади ва ғовак моддадан таркиб топган суякнинг эпифизига айланади. Бирламчи тогай тўқимадан, одам ҳаёти давомида, фақатгина эпифиз юзасида юпқа қатлам қолади ва улардан бўғинларнинг тоғайлари ҳосил бўлади.
Ғовакли моддалардан таркиб топган (умуртқа поғоналари тўш, оёқ кафтлари, бети, оёқ кафти билан болдир орасидаги суяклар найсимон суякларнинг бўғим учлари ва бошқалар) суяклар ва суяк қисмлари эндохондриал йўл билан, ғовакли ва компакт моддалардан таркиб топган (бош чаноғи асоси, найсимон суяклар диафизлари ва бошқалар) суяклар ва суяк қисмлари эндо- ва перихондриал йўл билан қотади.
Суякларнинг етилиши жинсий балоғатга етиш ва физиологик ёш билан яқиндан боғлиқ бўлиб, уларнинг объектив ишончли кўрсаткичи ҳисобланади. Ўспиринлик даврида найсимон суякларнинг бўғим учларидаги тешикларнинг ҳолатига боғлиқ равишда ўсишни пубертат тезлашиш фазаларини аниқлаш амалга оширилади. Ўсишнинг тезлашиши
пайтида найсимон суякларнинг бўғим учларидаги тешиклар
кенг бўлади, сустлашган пайтида-биринчи навбатда панжа
ўзаги ва кафт орқаси суякларида ва бармоқлар суякларидаги
тешиклар йўқ бўлади.
Остеокластлар фаолияти туфайли диафизнинг барча эндохондриал суяги сўрилиб кетади ва мия суяги бўшлиғи ҳосил бўлади. Перихондриал суяк йўқолиб, унинг ўрнида, суяк иардаси ҳисобига янги қатламлар ҳосил бўлади ва бу ёш суякни қалинлигини ўсишига олиб келади..
Суякларни бўйига ўстирувчи узун найсимон суякларнинг бўғим учларидаги (эпифизлар) тоғай (ўсиш пластинкаси) эпифиз ва метафиз ўртасидаги тоғай қатлами болалик ва ўсмирликнинг барча даврларида сақланади.
Унинг ҳужайралари кўпайиши тўхтайди ва эпифизар) тоғай ўрнини секин —аста суяк тўқимаси эгаллайди, метафи. эса эпифиз билан қўшилади ва суякнинг қўшилиб ўсиши ёки синостоз содир бўлади.
Шундай қилиб, суякнинг қотиши ва ўсиши остеобла-стлар ҳамда остеокластлар ҳаёт фаолиятининг натижасидир.
Суяк тизимини ривожланиши ва эндокрин тизимининг ҳолати ўртасида маълум бир боғлиқлик мавжуд. Бу, айниқса, пубертат даврида сезиларлидир. Гипофиз фаолияти кучайган
пубертат давридаёқ суяк қотишининг барча асосий нуқталари пайдо бўлади. Уларни пайдо бўлиш муддатларида жинсий фарқлар топилган: қизларда ўғил болаларга нисбатан 1 — 4 йил олдин намоён бўлади. Пубертат даврнинг бошланиши биринчи панжа ўзаги ва кафт орқаси суякларида суяклараро бириктирувчи тўқиманинг суякланиб кетиши билан суякларнинг ўзаро бирикишини (синостозни) иайдо бўлишига билан гўгри келади ва бу ҳол, жинсий етилишнинг бошланиши кўрсаткичи ҳисобланади: ўғил болаларда 15—19 ёшда ва қиз болаларда 13— 18 ёшда.
Тўлиқ жинсий балоғатга етиш ҳам скелет ривожланишитўлиқ ҳолатида ўз аксини топади: барча найли суякларда синостозларни ҳосил бўлиши якунланади (аёлларда 17 — 21 ёшда, эркакларда 19 — 23 ёшда). Синостозирланиш жараёни тугаши билан суякларни бўйига ўсиши ҳам якунланиши назарда тутилса нима сабабдан жинсий балоғатга етиши аёлларни никига нисбатан кечроқ тугайдиган эркакларнинг массаси ва
4.2. Ñêåëåò âà óíèíã қèñìëàðè
Скелет вужуднинг асосини ташкил қилиб, унинг шакли ва узунлигини белгилашда ҳал қилувчи ўрин тутади. Одам скелетида 200 дан ортиқ ҳар хил (узун, ясси, қисқа ва аралаш) суяклар бўлиб, улар эркакларда тана вазнининг 18% ини, аёлларда 16% ини ва болаларда эса 14% ини ташкил қилади. Суяклар танада фақат таянч вазифасини бажариб қолмасдан, улар моддалар алмашинуви (маъданли моддалар) жараёнида қатнашади ва қон ишлаб чиқаришда ҳал қилувчи рол ўйнайди. Танадаги ҳар бир суяк - суяк тўқималари, суяк пардаси, суяк кўмигидан иборат. Суяк пардаси нерв толалари ва қон томирларига бой бўлиб, суяк ичига махсус тешиклар орқали кириб боради. Унга мускуллар ва ҳар хил бойламлар бирикади.
Суяк тўқималари шундай жипс жойлашганки, улар ғиштга нисбатан 30 баравар, гранитга нисбатан эса 2,5 баравар мустаҳкам бўлиб, одам сон суяги тик ҳолатда 1,5 тонна юкни кўтаришга бардош бера олади.