2. Tarixiy geografiyaning paydo bo`lishi va manbalari. Tarixiy geografiyaning asosiy rivojlanish bosqi chlari

Mavzu: Tarixiy geografiya fanining maqsadi va vazifalari. Tarixiy kartografiya
Reja:
1. Tarixiy geografiyaning predmeti . Tarixiy geografiyaning bo`limlari va asosiy vazifalari .
2. Tarixiy geografiyaning paydo bo`lishi va manbalari .
3. Tarixiy geografiyaning asosiy rivojlanish bosqi chlari .
4. Kartografiya haqida ma`lumot.
5. Tarixiy kartografiya ilmiy fansifat i da. Tarixiy kartografiyaning turlari va vazifalari .
6. Tarixiy kartografiyaning paydo bo`lish bosqichlari va taraqqiyot i .
7. Tarixiy kartografiyaning yangi davrdagi asosiy yo`nalishi.
Bi z hammamiz maktabda O`zbekistonning, dunyoning fizik tarixiy geografiyasini o`rganamiz. Tarixiy geografiya nimasi bilan farqlanadi. Hatto nomidan ham bilinib turibdiki, bu fan o`tgan davrl arning i qt isodiy vasiyosiy geografiyasini o`rganuvchi fandi r. Bu fan "geografiya tarixi" fani dan farqli o`laroq (geografiya tarixi fani geografiya fanini paydo bo`lishidan to rivojlanishiga qadar o`rganadi) jamiyatning turli davrlarda rivojlanish sharoi t ini o`rganuvchi aniq geografiyani tashkil etadi . Tarixiy geografiya al ohida tumanlardagi ishlab chiqarishning turli davrl arda o`sishi haqidagi ma`lumotl arni aniqlasht i radi . Yoki tarixiy muhim voqea-hodi salarni bo`lib o`tgan j oylarini, geografik shart-sharoi t l arini o`rganadi . Tarixiy geografiya fani muammolarini tarix fani o`rganadi, ammo shu bilan bi rga uni geografiya fanidan ham aj rat ib bo`lmaydi, chunki geografiya fanidan ochilayotgan yangi ilmiy ma`lumot l ar tarixiy geografiya fani uchun juda muhimdi r. Tarixiy geografiya fanining materiallari Tarixiy geografiya fanining asosi bo`lib xizmat qiladi.TArixiy geografiya fanining rivojlanishi esa tarix fanining rivojlanishi bilan uzviy bog'liqdir. Tarixiy geografiya tarixiy bilimlarning asosiy tarmog'i bo`lib qol di ki, usiz tarixiy jarayonlar geografiyasini o`rganib bo`lmaydi . Usiz tasavvurlarimiz to`liq va ani q bo`lmaydi . Tarixiy geografiya bilan geografiya tarixini farql ay bilish kerak. Geografiya tarixiy geografiya fanining bo`limi bo`lib, geografiya fanining rivojlanishi tarixini , sayohat l ar tarixini, erning hududiy kashf et ilishi bilan bog'liq hol da o`rganadi . Geografiya fanining muammolari tarixiy geografiya fani oldida ol dida turgan muammolar bo`lishi mumkin, o`tmishning aniq geografiyasi bo`lishi mumkin emas. Tarixiy geografiya o`t mish tarixining aniq geografiyasini o`rganadi . Demak. Tarixiy geografiya fani tarix fanlari si rasiga kirib, insoniyat tarixini o`tgan davrlari geografiyasini o`rganadi. Bo`lib o`tgan voqeaqhodisalarning tarixiy haqiqiy bahol ash uchun o`sha davrning tarixiy geografiyasini yaxshi bilish kerak. Bu narsa O`zbekiston tarixini, O`rta Osiyo tarixini ob`ektiv, ilmiy asoslangan holda o`rganishda katta ahamiyat kasb etadi . Tarixiy geografiya zamonaviy geografiya kabi o`z bo`limlariga ega:
1.Tabiiy tarixiy geografiya.
2.Aholishunoslik tarixiy geografiyasi .
3.Xo`j alik geografiyasi yoki tarixiy i qt isodiy geografiya.
4.Siyosiy tarixiy geografiya.
So`nggi bo`limga i chki va tashqi chegaralar geografiyasi, siyosiy -ma`muriy bo`linishlar, shaharlarvа qal`alar j oylashishi, shuningdek tarixiy voqea-hodi salar, harbiy yurishlar yo`llari , muhorabalar xari talari , milliy-ozodlik harakat l ari geografiyasi ham kiradi . Fizik geografiya o`tgan bi o necha ming yilliklar davomida o`zgari shsiz qol di . Lekin kishilik jamiyat i , insoniyat tsivilizatsiyasini rivojlanishi uchun landshaf t l ar o`zgari shini o`rganиш muhimdir, chunki daryol ar o`zanining o`zgarishi , vodiylarning yo`qolib keti shi, sug'ori sh si temalarining paydo bo`lishi, ko`l va dengizlar chegaralarining o`zgarishi , o`rmonlarning va hayvonot dunyosi ba`zi turl arining yo`q bo`lib ket ish insoniyat tari xini o`zgarti ruvchi omillar bo`lib xizmat qiladi . Bu omillarning hammasi tarixiy fizik geografiya bo`limiga kiradi . Agar qaysilir davlatning tarixiy geografiyasini o`rgan,moqchi bo`lsak, avval o tarixiy-iqt i sodiy va xo`jalik geografiyasini o`rganishimiз kerak. Tarixiy geografiyani o`rganish mobaynida o`rganuvchi turli xil muammolarga duch kelishi mumkin. Masalan, qoraxoniylar davlat i hududlarini X-XII asrl arda o`zgarib turi shi, XVII-XVIII asrlarda Ashtarxoniylar davlat i chegaral arining o`zgarib turishi , XVIII asrning ikkinchi yarmi , XIX asrning birinchi yarmi davrida Buxoro amirligi, qo`qon va Xiva xonligining asosiy savdo yo`llarining xari tasi , Choр Rossiyasi mustamlakasi bo`l gan Turkiston siyosiyma`muriy ishlari: Ami r Temur davri dagi voqea-hodi salar. Joylari: Moskva knyazligining XIVXV asrl ardagi yoyilishi va j oylashishi kabи muammolardi r. Qaysidi r davlatning tarixiy-i qt isodiy va tarixiy-siyosiy geografiyasini o`rganishda avvalo u davlatning iqt isodiy va tarixiy geografiyasini davrlar davomida rivojlanishini ko`rib chiqish darkor bo`l adi . Masalan, O`rta Osiyo, AqSh, Rossiya imperiyasi, Frantsiya, Xi toy, Germaniya, Hindiston va boshqa davlat l arni XVIII asrdan XX asr boshigacha bo`lgan davrdagi tarixiy geografiyasini o`rganishda i qt i sodiy va siyosiy geografiya element larini bi rinchi bo`lib o`rganib chiqish kerak. Bk element l ar aholi soni, uning milliy tarkibi, aholining j oylashishi, aholining qaysi davlat l arda yashaganligi, bu davlat l ar chegarasi , bu geografi k hududdagi ichki ma`muriy bo`linishlar tashkil etadi . uammoning ichki ma`muriy bo`linishlar tashkil etadi . Muammoning eng qiyin tomoni-bu o`rganilayotgan hududning i qti sodiy geografiyasida ko`rsatki chlarning qayd qilinishi , ya`ni ishlab chiqarishkuchlarining rivojlanishi va j oylanishini ko`rsatishdir. Shundan so`ng iqtisodiy va siyosiy geografiya asosiy el ement l arining o`zgari shlari analizini qilish mumkin. Masalan, AqSh da 1861-65 yillardagi grajdanlar urushi davri Rossiyadagi isl ohotl argacha va isl ohotl ardan keyingi davrl ar, Germaniyaning qo`shilishdan oldingi va keyingi davrl ari kabilar kiradi. Yuqori da qayd qilingan tarixiy geografiya predmet i haqidagi tushuncha zamonaviy tarixiy va geografik fanlarda qabul qilingan. Tarixiy geografiya fanining muhim vazifalaridan biri bu o`tgan davrdagi amlakatlarsiyosiy chegaral arini ani qlash, tarixiy voqea-hodisalarj oyini aniqlash, o`rganilayotgan hudуd yoki mamlakatdagi aholi j oylashuvida bo`lib o`tgan o`zgari shlarni aniqlash kabilardi r. Tarixiy geografiyaning bu qismi siyosiy voqea-hodi salar tarixini o`rganish bilan hukumat faoliyat ini , ba`zida hukmdorl ar, vazi rlar va boshqa hukmron shaxslarni o`rganish bilan uzviy bog'liqdir. Bunday voqea-hodi salarni yaxshi roq tushunish uchun tarixiy geografiya juda kerakdir. Masalan, urushlar va ularning oqibatl arini to`l aroq tushunish uchun qo`shinlar harakat i , jangning bori shi va bo`lib o`tgan j oylarni o`rganish darkor. Bu planda Tarixiy geografiya bi r qator tarixiy fanlar qatorida turadi . Shuningdek, tarixiy goegrafiyaning mazmuni, ayniqsa hozi rgi zamon nuqtai nazari dan qaraganda kengroqdi r. Tarixiy goegrafiyaij t imoiy-iqtisodiy jarayonlarni , milliy-ozodlik harakatl arini kengroq o`rganadi . Keng mazmunda tarixiy geografiyani tarixiy jarayonni o`rganuvchi tarix fanining bir bo`limi desak adashmaymiz. Yuqori da qayd et il ganidek, tarixiy geografik i zlanishlar tarix fani asoslanadigan
manbalarga asosl anadi. Tarixiy geografiya uchun qimmat li bo`lganmanbalar-aholi ro`yxatlari ,
xo`jalik hisob-ki tob daf tarlari , yilnomalar, qadimgi geografiyaga oi d ki toblar kabilardi r. Tarixiy
geografiya uchun katta ahamiyatga ega bo`l gan manbalar yana bu arxeol ogi k manbalardi r, u
o`tgan davr i qt isodiy geografiyasi uchun al ohida muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek
toponomik va antropol ogi k manbalar ham tarixiy geografiya uchun muhim manbalar
hisoblanadi . Daryol ar, ko`llar, shaharl ar va boshqa geografik ob`ekt l ar nomlari , ayniqsa, shu
hududda qachonlardi r yashagan xalqlar bergan nomlar shu xalqlar bu hududdan turli sabablarga
ko`ra ko`chib ketishga ham, ular bergan nomlar saql anib qol adi. Toponomika xal qlarning qays i
millatga tegishli ekanligini aniqlab beradi . Xalqlar turli j oylarga ko`chganlarida o`z yashash
j oylari ga nom beraldilar, odamlar ko`proq o`zlari ol din yashagan j oylarining nomlarini yangi
yashash j oylari ga ham beradilar. Bu holni biz AqShshaharlarini turli Evropa davl at l ari shaharlar i
nomi bilan nomlanganligida ko`rishimiz mumkin. Bu nomlar o`shashaharl ar aholisining qaerdan
ko`chib kelganligi haqida ma`lumot beradi .
Tarixiy geografiya avval o tarix fani kabi tarix metodi dan foydalanadi . Tarix fani
metodol ogiyasi-ob`ekt ivlik va tarixiylik metodl aridi r. Arxeol ogiya, toponomika, anropol ogiya
manbalari yuqori dagi printsiplar asosi da qayta ishlanadi. Tarixiy geografiya fan sifat i da XVI
asrda vujudga keldi . Uning vujudga kelishida i kki yi rik tarixiy hodisa, ya`ni XV-XVI asrlarda
gumanizmning paydo bo`lishi va Buyuk Geografik kashfiyot l ar ta`sir qildi . Uyg'onish davrida
odamlarda anti k davrlarga qi ziqish kuchaygan.
Ant i k dunyoda qiziqish ant i k davr geografiyasi bilan shug'ullanishga olib kel di. Tari`xiy
geografiya fanida birinchi bor yarat il gan yirik asar-qadimgi dunyo at l asi edi . Uni XVI asrning
ikkinchi yarmidа aflamand geografi A. Ortemey yaratgan edi . U o`z asari ga il ova tarzi da
zamonaviy dunyo At l asini kel t i rgan edi. Ortemey o`z kartal arini qadimgi dunyo haqidagi
qi sqacha ma`lumot l ar bilan kel t irar edi . Ortemeyning asaridan so`ng tarixiy geografiya ilmiy
targ'ibot sifati da vujudga keldi . Ayt ib o`t i sh kerakki , Ortemeyning o`zi ant i k davrlar
ma`lumotl arini tanqidiy nazarsiz qabul qilgan va shu ma`l umot l ar asosi da o`z xari talarini
chizgan. Ortemeyning bu kmchiligini XVIII asrda Leyden (Gollandiya) universi tet i professori
Klyuver to`g'i rladi . U tarixiy geografiya bo`yicha ikki ta nomdor asar-qadimgi Italiya va qadimgi
Germaniyaning tarixiy geografiyasini yozdi . Tarixiy geografiyani rivojlant i rish uchun XVII-XVIII asr f rantsuz tarixchilari va shu davr frantsuz geografi J. B. Anvil' ham katta hissa qo`shdilar. Ul ar qadimgi dunyo tarixiy geografiyasi bilan birga o`rta asrl ar tarixiy geografiyasini ham o`rgandilar. XIX asrning ikkinchi yarmidan umumtarixiy ilmiy ishlar ij t imoiy-iqtisodiy tarixni o`rgani sh hisobiga boyib boradi . Bu yo`nalish bo`yicha ko`zga ko`rinarli qilingan ishlardan biri bu 1936 yilda Kembridja Dabri rahbarligidagi kollekt iv tomonidan chiqarilgan Angliyaning tarixiy geografiyasi to`g' risidagi asarni ayt ishimiz mumkin. Ortemeyning o`zining ayt ishiga qaraganda, uning ishlari "Tarix nazarida geografiya" edi . Bu asar Angliyaning 1800 yilgacha bo`l gan tarixiy geografiyasi . Evropada tarixiy geografiya asoschilari safiga A. Ortemey, F. Klyuver, J. B. Anvil', Darbi kabi olimlarning Rossiyadan V. N. tati ev, N. N. Barsov, S. M. Seredonin, L. A. Svi tsin, M. K. Lyubovskiy, M. N. ixomirov, A. N. Nasanov, I. A. Gol ubtsov (tarixiy kartografiya asoschisi ) O`rta Osiyo tarixida tarixiy geografiya el ement l arini A. G. Beruniy, A. B. Narshaxiy, Mi rxond, Xondamirning tarixiy asarlarida Z. M. Boburning mashhur "Boburnoma"sida ko`rishimiz mumkin. O`rta Osiyo tarixiy geografiyasining muhim manbalari anti k davr olimlari Gerodot, Polien, Di odot, Kvint Kurtsiy Ruf asarlari , o`rta asrl arga oi d G. G. Kl avixo, Ibn Battuta asarlari da, zamonaviy olimlar A. Byorns, Vi tkevich, Demizon, Vamberi va boshqalar asarlari da aks etgan, yana muhim manbalardan biri Abulg'ozi Bahodi rxoning "Shajarai turk" asari di r, undan tashqari XIX asr faylasufi va tarixchisi Ahmad Donish asarlarini ham ki ri t ish mumkin. Tarixiy geografiyaning asosiy qismini yordamchi fanlar tashkil etadi .