2-Mavzu: Transport turlari va temir yo’l transportining rivojlanish tarixi. Reja

Transport faolyatining asosiy kо’rsatkichlari

Umum foydalaniladigan yо’llar uzunligi (ming km)
	2000		2001		2002		2003
Temir yо’llar		3,5		3,9		4,0		4,0
Avtomobil yо’llari		42,1		42,2		42,3		42,3
Tramvay yо’llari		138,9		137,2		116,6		113,4
Trolleybus yо’llari		408,5		423,7		406,5		394,8
quvurlar uzinligi		29,5		36,1		13,2		36,1

Temir yо’lning foydalaniladigan uzunligi stansiyalar orasidagi yо’llarning ikkinchi bosh yо’l, stansiya yо’llari va boshqa yо’llarni hisobga olmagan holdagi uzunligini ifodalaydi.
Temir yо’llarning barcha asosiy xizmat sohalari, bо’limlari va korxonalari ishining sifat kо’rsatkichi tariqasida vagon aylanmasi (oboroti) qabul qilingan.
Vagon aylanmasi deb vagonni yuklash boshlanishidan keyingi yuklashgacha bо’lgan vaqt oralig’iga aytiladi.
Temir yо’llarning asosiy iqtisodiy kо’rsatkichlari mehnat unumdorligi, tashish tannarxi va daromad kabilardan iborat bо’ladi.
Transport turlari va ularning xususiyatlari. Yо’lovchi va yuklarni tashish yagona maqsad yо’lida birlashib, о’zaro hamkorlikda faoliyat kо’rsatadigan turli xil transport turlari bilan amalga oshiriladi.
О’zbekistonda ijtimoiy yо’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga mо’ljallangan chuqur va keng kо’lamli iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgan xozirgi davrda transport sohalari alohida ahamiyat kasb etadi.

Rasm 2.2. Transport vositalari tizimi

Transport, ayniqsa, temir yо’l transportining har qanday jamiyat hayotidagi о’rni juda katta bо’lib, uning davlat chegaralarini, ichki va tashqi bozorini shakllantirishda asosiy omillardan biri bо’lib qoladi. Transport xalq xо’jaligining barcha tarmoqlarini, ishlab chiqarish va iqtisodiy masxablarini birlashtiradi.

Rasm 2.3. Transport turlarining yuk tashishdagi ulushlari

Transportning asosiy vazifasi aholining va xalq xо’jaligi subyektlarining tashishga bо’lgan barcha ehtiyojlarini tо’liq qondirish, tashishni о’z vaqtida va sifatli bajarish, transport tizimining samarali va muntazam ishlashini ta’minlashdir

Ishlab chiqarish jarayonidagi о’rniga qarab transport ikki xil bо’lishi mumkin:
- ishlab chiqarish ichidagi yoki sanoat transporti, asosan ishlab chiqarish sohalarining ichki texnologik tashishlari uchun xizmat qiladi (korxona hududidagi tashishlar, xomashyo va yoqilg’i tashishlar, materiallarni magistral yо’llardan olib kelish, tayyor maxsulotlarni olib chiqish va h.k.).
- tashqi yoki magistral transporti ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar orasidagi iqtisodiy aloqalarni va yо’lovchilar tashishni ta’minlash uchun xizmat qiladi.
Zamonaviy magistral transporti temir yо’llar, suv (daryo va dengiz), avtomobil, havo yо’llari va quvur (neft va neft mahsulotlari, gaz quvurlari) transporti turlaridan iborat bо’lib, yagona transport tizimi yuqori kuchlanishli elektr uzatish tarmoqlarini ham о’z ichiga oladi.
Tashish ishlarining transport turlari orasida taqsimlanishi juda kо’p omillarga, ushbu transport turining nohiya va hududlarda mavjudligi va ularning texnik-iqtisodiy samaradorligiga bog’liq bо’ladi.
Bunda tashish tannarxi, kapital mablag’larga ehtiyoj, tashish sifati, tezligi, muntazamligi, qulayligi, yuklar holatining saqlanishi, tashish qobiliyati, mehnat unumdorligi, metall va yoqilg’i sarfi kabilarning ahamiyati katta.