2-Mavzu: Transport turlari va temir yo’l transportining rivojlanish tarixi. Reja

quvur transporti. quvur transporti eng zamonaviy transport turlaridan biri bо’lib, neft va gaz mahsulotlarini uzoq masofalarga yuqori bosimda haydash uchun qо’llanadi. quvur transporti yо’llari quruqlikdagi har qanday manzillar orasini tо’g’ri yо’nalishda asosan qisqa yо’l bо’ylab bog’laydi. quvur transportida boshlang’ich kapital sarf-xarajatlar avtomobil va temir yо’llarga nisbatan taxminan ikki barobar kam, tashilgan yukka nisbatan metall sarfi ham kam.
quvur yо’llarida muntazam bosimni ta’minlab turish uchun neft yо’llarida kо’plab qayta sо’ruvchi stansiyalar, gaz yо’llarida esa kompressor stansiyalar qurishga tо’g’ri keladi. О’zbekistonda quvur transportining transport tizimida alohida о’rni bо’lib, katta miqdorda neft va gaz tashishlarni amalga oshiradi.
Ilk bor temir yо’l sifatida metallurgiya zavodi sexlarida va konlarda ichki texnologik tashishlar uchun izli yо’llar qо’llangan. Yog’och izli yо’llar orqali arqon va suv charxpalagi yordamida ruda ortilgan aravachalar (vagonetka) harakatlangan. Keyinchalik yog’och izlarning ustini temir lentalar bilan qoplab, harakatni yengillashtirishga erishilgan. XVIII asr oxirida birinchi chо’yan izli yо’llar paydo bо’lgan va aravachalar otli ulov yordamida harakatlangan. Ammo, ular sanoatda ishlab chiqarishning mashinalashtirilishi davridagi talablarni qondira olmagan.
1803-yilda ingliz ixtirochisi R. Trevitik tomonidan birinchi transport mashinasi- parovoz yaratilib izli yо’l bо’ylab bug’ mashinasi yordamida harakatlantirildi (rasm 2.10). Avvaliga harakat bug’ mashinasidan g’ildiraklarga tishli uzatish orqali berildi.

Rasm 2.10. Birinchi parovoz

1814-yilda angliyalik Dj. Stefenson о’zining «Blyuxer» nomli birinchi parovozini yaratdi va 1823-yilda Darlington shahrida birinchi parovoz quruvchi zavodni ishga tushirdi.

Dj.Stefenson rahbarligida Stokton-Darlington oralig’ida umumfoydalanish uchun mо’ljallangan 21 km uzunlikdagi birinchi temir yо’l qurilib, 1825-yil 27-sentabrda tantanali ravishda ishga tushirildi. Birinchi poyezdni Dj. Stefensonning о’zi boshqardi.
Angliyadan keyin temir yо’llar boshqa davlatlarda ham qurila boshladi. 1830-yili AqShda, 1832-yili Fransiyada, 1835-yili Germaniya va Belgiyada va, nihoyat, 1837-yilda Rossiyada temir yо’llar qurila boshlandi.