2. Amaliy mashg'ulotlarga tayorgarlik

Amaliy mashg'ulotlarga tayorgarlik.
Uy vazifalar tayorlash.

Reja:


1.O’quv jarayonida ma'ruzani tutgan orni.

2. Amaliy mashg'ulotlarga tayorgarlik

3. Uy vazifalar tayorlash.

Amaliy mashg`ulot darslari kasb-hunar kollejlarda o`quv jarayonining asosiy shakllaridan biri bo`lib unda, o`quvchilarning mustaqil ishlash qobiliyatlari shakllantiriladi. O`z bilimlarini chuqurlashtiradi va mustahkamlaydi.

Amaliy mashg`ulot darslarini ikki turga ajratish mumkin, bular ma`ruza darsi mavjud bo`lgan va ma`ruza darsi mavjud bo`lmagan fanlardan (chet tili), o`tkaziladigan mashg`ulotlardir. Amaliy mashg`ulot darslari fanning dasturlari hamda tematik rejalariga qat`iy amal qilingan holda o`tkaziladi.
Amaliy mashg`ulot darslariga o`qituvchi juda puxta tayyorgarlik ko`rishi talab etiladi. U amaliy mashqlar yechish davomida paydo bo`ladigan har qanday muammolarni atroflicha o`quvchilarga tushuntirib berish qobiliyatiga ega bo`lishi lozim.O`qituvchi har bir amaliy mashg`ulot darsini o`tkazish rejasini puxta tuzib chiqishi kerak. Uni qanday yangi pedagogic texnologiyalaridan yoki yangi interaktiv usullardan foydalanishni aniqlab olishi zarur. Kerakli ko`rsatma va tarqatma materiallarini oldindan tayyorlab qo`yish talab etiladi. Amaliy mashg`ulotda yangi pedagogic texnologiyalar yoki interaktiv usullardan foydalanish uchun imkoniyatlar katta bo`ladi. O`qituvchi darsga kirib tashkiliy ishlarni o`tkazadi, auditoriyani darsga tayyorgarligi yozish va o`cherish vositalarining mavjudligi hamda o`quvchilarning davomati aniqlanadi. Amaliy mashg`ulot darslarida savol-javoblar, diskussiyalar tashkil qilinadi, faol ishtirok etgan talabalar rag`batlantiradi.
Amaliy mashg`ulot darslarini dastur bo`yicha sifatli o`tilishini talabalar bilimining o`z vaqtida adolatli va xolisona baholanishini fandan ma`ruza olib boruvchi o`qituvchi muntazam nazorat qilib borishi shart. Shuningdek amaliyot o`qituvchisi bilan dastur bajarilishi uchun amaliy darslarda nimalarga alohida e`tabor qaratilishi, ma`ruzada mavzularni qaysi qismlari kam yoki ko`proq yoritilgani va boshqa o`quv-uslubiy masalalarda maslahatlashib fikrlashib turishlari lozim.
Seminar mashg`uloti talabalar bilimini chuqurlashtirib mustahkamlaydi. Har bir seminar mashg`ulotining rejalari va foydalaniladigan adabiyotlar ro`yxati ishchi dasturda to`liq aks etadi. Shuningdek, seminar mashg`ulotlarining rejalari kundalik dolzarb ma`lumotlar bilan boyitiladi, kafedra yig`ilishlarida muhokama qilinadi va tasdiqlanadi.Ayniqsa ijtimoiy – iqtisodiy fanlar bo`yicha seminar mashg`ulotlarining savollari kundalik yangiliklar va senat Oily majlis qarorlari, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi bo`yicha materiallar bilan to`ldiriladi. O`qituvchi har bir amaliy-seminar mashg`ulot darsi uchun zarur ko`rsatmali va tarqatmali materiallarni oldindan tayyorlab qo`yishi zarur.
Amaliy mashg`ulotda ko`proq o`quvchilar guruhini bir nechta kichik guruhlarga ajratib o`qitishning aqliy hujum, bahs-munozara, suhbat metodlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu metodlar o`quvchilarni mavzu yuzasidan ko`proq mustaqil fikr yuritishga, o`z fikrini bayon etishga undaydi. Darsga bo`lgan qiziqishlarini oshirib, diqqatlarini jamlashga o`rgatadi. Bundan tashqari amaliy mashg`ulot so`ngida o`qituvchi har bir o`quvchining faoliyatini togri va xolisona baholashga erdishishi zarur. Shuningdek, baholarni e`lon qilib faol o`quvchilarning familiyalarini aytib rag`batlantirishi va aksincha passiv, nutqi rivojlanmagan yoki uyatchan o`quvchilarga yengil tanbeh berishi ham muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar davrida jamiyat hayotiga yangiliklarning kirib kelishi inson mehnatining takomillashishi, qulaylikka ega bo'lishi ta'lim sohasida ham bir qator o'zgarishlar bo'lishi taqazo etmoqda. Hozirgi kunga kelib erishilgan yutuqlarni asrab-avaylagan holda ma'lum steriotiplardan voz kechish vaqti keldi.
O'zbekiston respublika Kadrlar tayyorlash milliy dasturida “ta'lim muassasalarining moddiy texnika va axborot bazasini mustahkamlash davom ettiriladi. O'quv tarbiy jarayoni sifatli o'quv adabiyotlari va ilg'or pedagogik texnologiyalar bilan ta'minlanadi” deyilgan.
Bo'lajak mutaxassislarni tayyorlashda ta'lim jarayonini yangi texnologiyalar asosida tashkil etishga e'tibor qaratish zarur.
Bunda o'qituvchining innovasion faoliyati asosida ta'lim jarayonini interfaol metodlar orqali tashkil etishi yaxshi samara beradi. Ayniqsa talabalarni maqsadni anglashga, shu maqsadni ta'lim jarayonida nechog'li amalga oshganini tahlil qilishga o'rgatish, talabalarni o'z-o'zini anglashga, o'zining faoliyati va o'zgalar faoliyatiga to'g'ri baho bera olishga o'rgatishda muhim o'rin tutadi.
Bo'lajak mutaxassislarni kasbga tayyorlashda pedagogik motivlarning shakllanishiga e'tibor qaratib, ta'limni zamonaviy tashkil etish pedagogik amaliyot tarzida tashkil etilishi lozim. Faqat shundagina bo'lajak mutaxassisda kasb ko'nikma va malakasi hosil bo'ladi. Bunda o'qituvchining innovasion faoliyati asosida ta'lim jarayonini interfaol metodlari orqali tashkil etilishi yaxshi samara beradi. Ta'lim jarayonini yangi texnologiyalar asosida tashkil etishga e'tibor qaratish zarur.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar uchta buyuk maqsadga, ya'ni yurt tinchligi, vatan ravnaqi va xalq farovonligiga erishishga qaratilgandir.Islohotlar negizida aholini turmush darajasini oshirish buning uchun ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish tarmoqlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta'minlash yotadi.Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni bosqichma-bosqich, izchil isloh etish davrida samarali faoliyat yurituvchi korxonalarni shakllantirish va ularni rivojlantirish O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishi va xo’jalik yuritish tamoyillari jihatidan bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq mos keladi. Mazkur xo’jalik yuritish sub’ekti tadbirkorlik faoliyatining muhim shakli sifatida iqtisodiy taraqqiyotga turtki beruvchi omil hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti tamoyillariga ko’ra iqtisodiy munosabatlarga kirishishning bosh maqsadi inson ehtiyojlari uchun tovar mahsulotlari ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish va shu asosda daromadga ega bo’lishdir. Korxonalarda sifatli tovar mahsulotlari ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish va bu tovarlarni sotish orqali yuqori daromad manbalarigaega bo’lish, ularga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash hamda bartaraf etish, daromadlarning shakllanishi, turlanishi va taqsimlanishi borasida ma’lum darajada amaliy natijalarga erishilgan bo’lsada, biroq bu jarayonlarni shakllanishi va barqaror rivojlanishini ta’minlashga erishish davrida muammolar, kamchiliklar hamda ob’ektiv va sub’ektiv sabablar bilan bog`liq bo’lgan nomutanosibliklar mavjud.
“Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini boshqarish tizimlarini joriy etish, mahsulotlarning xalqaro standartlarga mosligini ta’minlash masalasi barcha korxonalarda ham hal etilgan, deb bo’lmaydi. Bu kamchilik, ayniqsa, biz uchun o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lgan engil sanoat, farmatsevtika va qurilish materiallari sanoati kabi iste’mol tovarlari ishlab chiqariladigan tarmoqlarga tegishlidir.Mamlakatimizda yaratilgan ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanish borasida ham ishga solinmagan ulkan imkoniyatlar mavjud. Biz ishlab chiqarishni yangilash va modernizastiya qilish uchun katta mablag` sarflaymiz, ko’p miqdordagi xorijiy investistiyalarni jalb etamiz.
Lekin qator tarmoqlarda ishlab chiqarish quvvatlaridan, asosiy fondlardan to’liq foydalanishda, mehnat samaradorligini oshirishda yo’l qo’yilayotgan kamchiliklar mahsulotlar tannarxining asossiz ravishda o’sib ketishiga olib kelmoqda”.
Yuqoridagi muammolardan kelib chiqib, bugungi bozor munosabatlari sharoitida korxonalarda tovar mahsulotlari ishlab chiqarish va sotishni takomillashtirish mavzusi dolzarb bo’lib, ush bu tadqiqot obekti bo’lib hisoblanadi, hamda ush bu mavzuni o’qitishning yangi zamonaviy usullari asosida qiziqarli va talaba-o’qituvchi faolligi asosida o’quvchi yoshlar ongiga singdirish muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs bo’yicha mustaqil taъlim talabalarga oldindan berib qo’yilgan mavzular bo’yicha kurs ishi, referat, xaritalar chizish va tahlil qilish, jadvallar to’ldirish, qo’shimcha maъlumotlar to’plash orqali amalga oshiriladi. Har bir talaba o’zi yashaydigan joyda inson xo’jalik faoliyatining atrof-muhitga taъsirini mustaqil tadqiq etadi va munozara-suhbatda hisobot beradi. Referat tayyorlanadi. Ma'ruzaning vazifalari: 1. Axborot (yangi ma'lumotlar, o'quv materiallari, ilmiy bilimlarni uzatish); 2. Yo'naltirish (fanga kirish va kelajak kasbiga kirish, o'quv intizomi bilan tanishish, keyingi rivojlanishni talab qiladigan ilmiy va amaliy muammolarni shakllantirish); 3. Metodik (fan metodologiyasi, metodlari va tadqiqot usullari haqida tushuncha beradi); 4. Motivatsion va rag'batlantiruvchi (mavzuni mustaqil o'rganish, tadqiqot ishlari, o'z-o'zini tarbiyalash va kasbiy rivojlanish motivatsiyasi); 5. Ta'lim (qadriyatlarni anglash va qabul qilish; o'rganilayotgan material mazmuni orqali dunyoqarashni, munosabatlarni shakllantirish, ma'ruzachi-o'qituvchi bilan muloqot); 6. Rivojlanayotgan (fikrlash, nutq, xotira, maxsus qobiliyatlarni rivojlantirish va boshqalar). Ketma-ket berilgan savollarni ochib berishning aniq tuzimi va mantig'iga ega bo'lish (ma'ruzaning kontseptual yo'nalishi); 5. Dalillarga asoslangan va asosli bo'lishi, etarli miqdordagi jonli va ishonchli misollarni, dalillarni, asoslarni o'z ichiga oling, amaliyot bilan aniq aloqada bo'lishi; 2. Qat`iy nazariy va uslubiy yadro, muhim muammoga ega bo'lish; 6. Muammoli bo'lishi, qarama- qarshiliklarni ochish va ularni hal qilish yo'llarini ko'rsatish, talabaga mulohaza uchun savollar berishi MA`RUZA TALABLARI: 3. Muayyan mavzuni (muammoni) to'liq qamrab olish, oldingi material bilan yaqin aloqada bo'lish; 7. Tushunarli va aniq tilda taqdim etilishi, barcha yangi kiritilgan atamalar va tushunchalarni tushuntirib bering va ushbu auditoriya tomonidan qabul qilinishi mumkin. 4. Vizual bo'lishi, iloji bo'lsa, audiovizual materiallar, modellar, modellar va namunalarni namoyish qilish bilan birlashtirishi; Mashg'ulotlar shakli aniq ifoda etilgan amaliy yo'nalishdagi mavzularni o'rganishda afzalroq. Darsning birinchi qismi ma'ruza shaklida o'tkaziladi, ikkinchi qismida ma'ruzachi ilgari tayyorlangan yoki tinglovchilar tomonidan paydo bo'lgan savollarga javob beradi. Ma'ruza-suhbat - soxta dialog, dialog va polilogdan mohirona foydalanish orqali talabalarni ma'ruzachi bilan intensiv suhbatga maksimal darajada jalb qilishni o'z ichiga oladi. Aktivizatsiya vositalari - tinglovchilarga individual savollar, munozaraga ketma-ket o'tish bilan munozarani tashkil etish, muqobil hukmlarning paydo bo'lishi uchun sharoit yaratish. Uning bir necha turlari mavjud: ma'ruza- dialog, ma'ruza-munozara, ma'ruza-munozara, ma'ruza-seminar (polilog). MA`RUZA Ma'ruza-matbuot anjumani bo'shliqlarni to'ldirish va ularning tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun mo'ljallangan. U talabalar tomonidan berilgan savollarga ketma-ket javoblar to'plami yoki taqdim etilgan jarayonda bayon etilgan savollarga javoblar shakllangan tegishli matn sifatida taqdim etiladi. birgalikda" ilgari ishlab chiqilgan stsenariyga binoan intellektual va psixologik jihatdan mos keladigan ikki yoki undan ortiq o'qituvchi tomonidan o'tkazilishi mumkin. Ma'ruzaning muammoli masalalari bo'yicha turli xil qarashlarga ega bo'lgan o'qituvchilar muhokamada ishtirok etishadi, ularni faollashtiradi va ilmiy polemikaga namuna bo'lishadi. Ma'ruza-munozara, materialni taqdim etishda mantiqiy bo'limlar oralig'ida erkin fikr almashish tashkil etiladi. Bu o'quv jarayonini jonlantiradi, tinglovchilarning bilim faoliyatini faollashtiradi. MA`RUZA Ma'ruza-targ`ibot. Kirish qismida ma'ruza mavzusi e'lon qilinadi va taqdim etilgan materialda xatolar mavjudligi haqida xabar beriladi (raqam nomlanmagan). Xatolar turli xil: mantiqiy, xulq-atvorli, tushunchalar, toifalarning ta'riflarida. Ma'ruza davomida barcha rejalashtirilgan xatolarni aniqlab, keyinroq e'lon qilish kerak20Ma'ruza - bu tadqiqot, umumiy bilim vazifasi ta'lim muammosini bir butun sifatida namoyish etish va ularni o'qituvchi bilan birgalikda yanada oshkor qilishni va izlanishni talab qiladigan asosiy masalalarni, mavzu qoidalarini aniqlashga yo'naltirilgan tarzda qo'yiladi. Yakuniy qismda nazorat savollari, mantiqiy va amaliy vazifalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir Teskari aloqa texnikasidan foydalangan holda ma'ruza, bunday ma'ruza paytida har bir talabada o'qituvchi kompyuteriga ulangan shaxsiy kompyuter bor deb faraz qilinib, dasturlashtirilgan o'qitish uchun maxsus jihozlangan o'quv xonalaridan foydalaniladi. Shunday qilib, u texnik vositalar yordamida barcha tinglovchilar guruhidan o'ziga berilgan savolga javob olish imkoniyatini qo'lga kiritadi. MA`RUZA Vizual ma'ruza o'qilmaydi, aksincha ko'rsatiladi. Bu holda o'qitishning asosiy usuli ravshanlikni namoyish etishdir. Disklardagi film, televidenie va videofilmlar, slaydlar, ma'lumotlar bloklari ma'ruzachi tomonidan izohlanadiMa'ruza tayyorlashning xususiyatlari: 1.Ma'ruzani tayyorlash. 2.Tayyorgarlik algoritmi bu ijodkorlik bosqichlari: dars kontseptsiyasi, ushbu kontseptsiyani ishlab chiqish, uni amalga oshirish 3.Ma'ruza mavzusi va maqsadi, mashg'ulot mazmunini aniqlash o'quv materialini tanlash, uni tahlil qilish va tuzish 4. Taqdimot metodologiyasini yaratish, ya'ni o'qitish usullari va uslublarini, ko'rgazmali vositalarni tanlash, muammoli masalalarni hal qilish usullarini aniqlash 5.Namoyish materiallarini tayyorlash va ularni darsda qanday ishlatish. 6.Nazariy qoidalarni aks ettiradigan yoki o'rganilayotgan qonunlar, hodisalar, jarayonlar va hokazolarning tez-tez namoyon bo'lish holatlarini namoyish etadigan misollarni tanlash.22Zamonaviy ma'ruzaga qo'yiladigan asosiy talablar: 1.ilmiy xarakter, 2.mavjudligi, 3.shakl va mazmun birligi, 4. taqdimotning hissiyligi, 5.boshqa mashg'ulotlar turlari bilan uzviy bog'liqlik, 6.kundalik hayot amaliyoti.231.Amaldagi ma'ruza turining didaktik asosliligi va materialni taqdim etishning tegishli shakllari va usullari; 2. Ma'ruzaning tarkibiy tuzilgan tarkibi: reja, tavsiya etilgan adabiyotlar ro'yxati, lekoning kirish, asosiy va yakuniy qismlari mavjudligi; tinglovchilar e'tiborini ma'ruzaning asosiy nuqtalari va suvlariga qaratish; an'anaviy pedagogikaning metodik metodikasi va yangi o'qitish usullarining oqilona kombinatsiyasi (muammo, dastur, kontekstli faoliyat va hk). 3. Taqdimotning izchilligi, dalili va asosliligi; 4.Stajyorlarning tayyorligini hisobga olgan holda materialning ravshanligi va qulayligi; 5.Taqdim etish tezligining talabalar tomonidan uni idrok etish va yozib olish imkoniyatlariga mosligi; Ma'ruza metodikasini baholash mezonlari
246. Talabalar fikrini faollashtirish usullaridan foydalanish; 7. Axborotni konsolidatsiya qilish usullaridan foydalanish (takrorlash, tushunishni tekshirish uchun savollarni kiritish, assimilyatsiya qilish va hk., Har bir savol oxirida, butun ma'ruza oxirida xulosa qilish); 8. Doskadagi yozuvlardan, ko`rgazmali qurollardan foydalanish; 9. Ma'ruza paytida tarqatma materiallardan foydalanish; 10. Texnik o'quv qo'llanmalaridan foydalanish Ma'ruza metodikasini baholash mezonlari Yangi mavzu o`qituvchi tomonidan slaydlardan foydalanilgan holda tushintiriladi.O`rta Osiyo tabiatini o`ganishga shu yerlik olimlar juda katta hissa qo`shgan.Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy IX-asr O`rta Osiyo geografiyasiga asos solgan,uning “Yer tasviri “nomli asari o`z zamonasida eng mukammal geografik asar bo`lgan.Bu asar 1878-yilda rus tiliga tarjima qilingan. O`rta Osiyo tabiati ,geologik tuzilishi, foydali qazilmalari ,xojaligi,tarixi haqida buyuk olim Abu Rayhon BeruniyX-XI asrlar juda qimmatli ma`lumotlar yozib qoldirgan.1016 –yilda u dunyoda birinchi globusni yasagan.Mahmud Koshg`ariy ham O`rta Osiyoni ,uning tabiatini o`rgangan,o`zining mashhur “Devonu lug`otun turk” asarida ko`p joy nomlari va geografik terminlar haqida yozib qoldirgan.Zahriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”asaridan 5-sinf “Yer yuzining kashf etilish” ,6-sinfda “Janubiy Osiyo”,”Markaziy Osiyo “,7-sinfda “O`rta Osiyoning geografik tekshirilishi tarixi”,”O`rta Osiyoning yer yuzasi tuzilishi ,asosiy xususiyatlari”,”O`rta Osiyoning daryolari”,”O`zbekiston iqlimi “mavzulari,qolaversa,”Yosh geograf”,sayyohlik va o`lkashunoslik yo`nalishdagi to`garaklar mavzularini o`qitishda foydalanish maqsadga muvofiqdir.”Boburnoma asarida har bir joy ma`lum bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo ,joining geografik o`rni beriladi ,so`ngra iqlimi ,qishloq xo`jaligi, o`simliklari, qazilma boyliklari,hayvonot dunyosi va aholisi haqida yozadi.Mamlakatdan chet elga chiqariladigan va keltiriladigan mollarni birma –bir sanaydi.Andijonning mevalari shirin ,qovun va uzumi yaxshi bo`lishi Samarqand va Kesh qo`rgonidan so`ng Andijonda katta shahar yo`qligi bayon etiladi.Bu asarda daryo va ko`llarga oid ma`lumotlar ko`p .Daryolarning chuqurligi ,muzlashi,oqim rejimi , necha tegirmon suv oqishi, suv manbalari batafsil tasvirlanadi.Qozog`stondagi Ars daryosi qishda muzlashi bois askarlar muzning ustidan o`tishlarini bayon qiladi.Qancha suv oqishi xususida yeti-sakkiz tegirmon suv oqadi, deyilsa , daryolarning qirg`oqlari, suvning tuzilishigacha ta`rif berilgan.Asarda hayvonot dunyosi ham tasvirlangan. Har bir hayvon va qushga batafsil ma`lumot berilgan.Asarda Qobil ta`rifida 1505 yilda kuchli yer qimirlashi bo`lgani keltirib o`tadi. Bobir iqlimga va meteorologik hodisalarga juda qiziqqan .Afg`onistonning issiq va salqin qismlari bir –biriga yaqindir .Qobildan bir kun yursangiz ,hech qachon qor yog`maydigan yerga borasiz,ikki soat boshqa tomonga yursangiz qor hech qachon erimaydigan tomonga borasiz..Boburning bu iboralarini o`qib , tropik iqlim bilan subtropik iqlimning chegarasi Afg`onistonJanubidan o`tadi,degan xulosaga kelamiz.Oktyabr to`ntarishidan so`ng O`rta Osiyo tabiiy boyliklari tez sur`atlarbilan o``zlashtira bos landi.Uning geologiyasi relefi ,iqlimi ,ichki suvlari ,tuprog`I,o`simligi va hayvonot olami ,tabiiy o`lkalari chuqur va har tomonlama o`rganildi.Bu davrda O`rta Osiyo tabiatini o`rganishga H.M.Abdullayev,Q.Zokirov,T.Zohidov ,M.Qoriyev ,H.Hasanov va boshqalar katta hissa qo`shdilar.Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so`ng geografik tadqiqotlar tabiatdan uning tabiiy boyliklaridan to`g`ri foydalanish va muhofaza qilish masalalarini o`rganishga yo`naltirildi. Ayniqsa ,suv boyliklarimiz va uni muhofaza qilish ,atrof muhitni toza tutish ,tabiiy jarayonlarini muhofaza qilish inson va tabiat munosabatlari masalalarini o`rganishga e`tabor qaratilgan.Takrorlash turlaridan biri o’quvchilar bilimini og’zaki hisobga olishdir, u har bir darsda butun sinfni umumiy so’rash yoki ayrim o’quvchilardan individual so’rash ko’rinishida o’tkaziladi. Umumiy so’rashning qimmati shundaki, bunda javob berishga ko’proq sondagi o’quvchilarni jalb qilish va sinf e‘tiborini ushlab turish imkoniyati bo’ladi. Biroq ayrim savollarga olingan javoblar har bir o’quvchi bilimlarining chuqurligini aniqlashga imkon bermaydi va ularga o’z fikrlarini ravon hikoya tarzida bayon qilish ko’nikmalarini rivojlantirishga halaqit beradi. Shuning uchun ham individual so’rash, ya‘ni ayrim o’quvchining ravon hikoyasi so’rashning asosiy turi hisoblanadi.
So’rash jarayonida o’qituvchi o’quvchilarning bilimlari naqadar aniqligi va fahmlab olinganligini, ularning o’rganilayotgan jonsiz tabiat ob‘ektlari, o’simlik va hayvonlar to’g’risidagi tasavvur va tushunchalarini qanchalik to’g’ri ekanligini aniqlash kerak bo’ladi. Shunga ko’ra materialni faqat og’zaki bayon qilinishi bilan qanoatlanib qolmaslik kerak. Talab qilish kerakki, o’quvchilar javoblarida kuzatish natijalaridan foydalansinlar, o’z hikoyalarini o’qituvchi materialni tushuntirishda foydalangan jadval, model va boshqa o’quv qurollarini ko’rsatish bilan birga olib borsinlar.Alohida o’quvchidan so’rashning butun sinf bilimlarini mustahkamlashga yordam berishi munosabati bilan sinf e‘tiborini har bir javobga qaratilishiga erishish kerak. Sinf e‘tiborini faollashtirish uchun savolni butun sinfga berish, keyin tayinli o’quvchini javobga chiqarish lozim. Bu barcha o’quvchilar diqqatlarini to’plashga va materialni xotirada tiklashga majbur qiladi. Bundan tashqari javob beruvchi o’quvchi yo’l qo’ygan xato va noaniqlikni tuzatish, uning javobini to’ldirish va qo’shimcha savollar berish uchun butun sinfga javobni kuzatib borishni taklif qilish kerak. O’qituvchi javob berayotgan o’quvchiga e‘tibor berish bilan birga butun sinfni o’z nazorati ostida ushlab turmog’i lozim. O’quvchilar e‘tiborini bo’shashganligini o’z vaqtida payqash va uni tiklash usullarini topish, chekinish harakatlarini o’z vaqtida payqash va bartaraf qilish g’oyat muhimdir. Bilimlarni yozma tekshirish. Tekshirishning bu turi savollarga yozma javob berish yoki yozma topshiriq bajarish tarzida o’tkaziladi. Yozma ishlar uchun o’rganilgan ob‘ektlarni sanab berish bilan bog’liq bo’lgan:
tabiat hodisalari, landshaftlarning ayrim elementlari va odamlarning xo’jalik faoliyatlari o’rtasidagi aloqa yoki o’zaro bog’liqlikni ochib beruvchi;
bolalarning tabiatshunoslik tushunchalarini bilib olganliklarini aniqlovchi;
tabiatdagi kuzatish va natijalarni ta‘riflashni mo’ljallagan, tabiiy ob‘ekt yoki jarayonlarni rasmlar chizish yordamida tasvirlash;
tabiat ob‘ektlarini tanib olish bilan bog’liq bo’lgan savollar taklif qilinadi.
Misol tariqasida «Dala o’simliklari» mavzusi (3-sinf) bo’yicha tekshirish ishi uchun savollar keltiramiz: 1. Paxta mevasi nima deb ataladi? 2. G’allaning poyasi nima deb ataladi? 3. Poliz o’simliklarining qaysilarini bilasiz? 4. Uzum qanday ko’paytiriladi? 5. Yirtqich qushlar qanday foyda keltiradi?
Yoyozma ish uchun tezis tipidagi dasturlashtirilgan topshiriqlar, raqamli diktantlar, dasturlashtirilgan kartochkalardan foydalanilishi mumkin.
Bilim, uquv va ko’nikmalarni baholash. O’quvchilarning og’zaki javoblari ularning bilimlarini aks ettiradi va o’qituvchi tomonidan har bir o’quvchining qanday o’zlashtirayotganligini, u o’quv materialini qanchalik egallaganligini ko’rsatuvchi baholar bilan qadrlanadi. Shuning bilan birga ular ma‘lum darajada o’qitishning sifatini ham aniqlaydi, chunki o’quvchilar bilimi uning asosiy o’lchovidir.Bilimlarni baholash intensivligini oshirish uchun bir necha o’quvchilardan bir vaqtda so’rash uslubini qo’llash mumkin. Masalan, bir o’quvchi sinf oldida o’qituvchiga javob beradi, 2—3 o’quvchi doskada rasmlar chizadi, bir necha o’quvchi didaktik dasturlashtirilgan kartochkalar bilan ishlaydi.
O’quvchilar bilimini baholashda materialni ular qanchalik aniq va ravon tushunganliklari, javobning aniqligi va to’liqligi, shuningdek uning shakli, ya‘ni bilimni bayon qilishning izchilligi va to’g’riligi hisobga olinadi. Tabiatshunoslik bo’yicha o’quvchilar bilimlarini baholashning o’lchovlarini sinflar bo’yicha keltiramiz.
1- sinf. Birinchi sinf yakunida o’qitishning oxiriga kelib, bolalar yil fasllarining xarakterli belgilarini; bir nechta buta o’t o’simliklarining, yaqin atrofdagi bir nechta hayvonlarning nomlarini bilishlari va ularni taniy olishlari; tabiatda o’zini tutish qoidalarini bilishlari va bajarishlari kerak
Birinchi sinfda baho qo’yilmaydi, ammo muvaffaqiyatli javoblar rag’batlantiriladi.
2- sinf. Ikkinchi sinfda «5» bahosi yil fasllarining ayrim belgilarini bilganlarga; 3—4 daraxt, buta, o’t o’simliklari va xona o’simliklarini, shuningdek qushlar va hasharotlarning 3—4 ta turini bilgan va farqiga bora olganlarga qo’yiladi. Bolalar, shuningdek tabiatda muntazam kuzatishlar olib borgan va ularni «Kuzatishlar kundaligi»da qayd qila olgan bo’lishlari; xona o’simliklarini to’g’ri sug’ora olishlari, ularni parvarish qilishni bilishlari; shaxsiy gigiena qoidalarini, kun va ovqatlanish rejimini bilishlari hamda bajarishlari kerak.
«4» bahosi ham «5» bahosidagi o’lchovlar bo’yicha qo’yiladi, ammo javobda ba‘zi noaniqliklarga yo’l qo’yilgan bo’ladi.
«3» bahosi o’quvchi tabiatdagi o’z kuzatishlarini qayd qila olish, ular to’g’risida ravon aytib bera olish uquvlarini yetarli egallamaganida qo’yiladi. Salbiy baho qo’yilmaydi.3-sinf. «5» bahosi o’z joyida eng ko’p tarqalgan mavsumiy hodisalar to’g’risidagi to’liq bilimlarga, ular to’g’risida sabab, oqibat bog’lanishlarini ko’rsatish bilan va o’zining tabiatdagi kuzatishlariga tayanib hikoya qila olish uquviga; o’z joyida ko’proq tarqalgan o’simlik va hayvonlar, ularning yashash sharoitlari to’g’risida (darslik va tabiatni kuzatish kundaligi hajmida) hikoya qila olish uquviga; o’z joyidagi odamlarning yil fasllari bo’yicha mehnatlari to’g’risida aytib bera olish uquviga qo’yiladi. O’quvchilar odam organizmi va uning salomatligini saqlash to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishlari, tabiatda muntazam kuzatish olib borishlari va ularni kuzatishlar kundaligida qayd qilib borishlari; havo haroratini to’g’ri o’lchay olishlari, gerbariylarni rasmiylashtira bilishlari, kundalik materiallari bo’yicha kuzatishlariga yakun chiqara olishlari kerak.«4» bahosini qo’yishda ham o’sha talablarga rioya qilinadi, biroq bunda biroz noaniqlikka yo’l qo’yilgan bo’ladi.
«5» va «4» baholari faqat darslik materialini bilgangagina emas, balki shuning bilan birga o’quv-tajriba uchastkasidagi va ekskursiya vaqtidagi faol ishlariga, kuzata olishlariga va tabiatning o’zidan bilim ola bilishiga ham qo’yiladi.
«3» bahosi tabiat to’g’risidagi noaniqlik, uzuq bilimlarga, sabab-oqibat aloqalarini aniqlay olmaslikka, tabiatning mahalliy hodisalari, o’simlik va hayvonlari, tabiatdagi odamlar hayoti to’g’risida bilim yetarli bo’lmaganda, tabiatda kuzatishlarni muntazam olib bormaganda va kuzatishlar kundaligini sistemali yuritmaganda qo’yiladi.
Salbiy baho qo’yilmaydi.
4- sinf. «5» baho dasturning asosiy mavzulari bo’yicha aniq bilimlarga, plan bilan xaritaning farqiga borish, kompasdan foydalanish, joyida ufq tomonlarini farqiga borish, o’z o’lkasi tabiati to’g’risida (darslik yoki mahalliy o’lkashunoslik qo’llanmasi hajmida) gapirib berish, o’z kuzatishlaridan amalda foydalanish uquvlariga, shuningdek Vatanimiz tabiati to’g’risida to’g’ri, to’liq hikoyaga, har xil zonalar tabiatidagi sabab-oqibat aloqalarini ko’rsata olishiga; tabiatga ehtiyotlik munosabati nimadan iboratligi va kishilar tabiatni qanday ehtiyot qilayotganliklarini tushuntira olishiga; amaliy ishlarni to’g’ri bajarishi va kuzatishlar kundaligini muntazam yuritishiga qo’yiladi.
«4» bahosi o’sha bilimlar uchun qo’yiladi, ammo javob berishda uncha katta bo’lmagan noaniqlikka yo’l qo’yilgan bo’ladi.
«3» bahosi bilimlarning noaniqligi, to’la bo’lmaganligi, o’quv materialini bo’sh ekanligi, hikoyada o’z kuzatishlaridan foydalana olmaganligi va amaliy ishlarni va kuzatishlar kundaligi yuritishni sifatsiz bajarganligi uchun qo’yiladi.
«2» bahosi o’quvchi kerakli narsani topolmagan va uning xususiyatlarini to’g’ri ta‘riflay olmagan, shuningdek shu guruhning xarakterli belgilarini ko’rsata olmagan, hodisalarni tushuntirolmagan va aniq misollar keltirolmagan, tajriba o’tkazolmagan va xulosalarni ifodalay olmagan hollarda, shuningdek u javobida adashganda, biroq materialni tushunganda qo’yiladi.
«1» bahosi o’quvchi butunlay javob bermagan yoki «taxminan» javob bergan, materialni tushunmagan hollarda qo’yiladi.
O’qituvchi bu me‘yorlardan foydalana borib, har o’quvchining individual xususiyatlarini, uning o’quv materialini o’zlashtirishdagi harakatlarini, o’zining kamchiliklari va qiyinchiliklarni bartaraf qilish qobiliyatini hisobga olishi zarur.
Baho sinfdagi yoki joylardagi aniq amaliy ish uchun ham qo’yilishi mumkin. Bunda ishning izchil va puxta bajarilishi, o’quvchining mustaqillik darajasi, olingan xulosalarning to’g’riligi, ularni ifodalana olishi hisobga olinadi. Kamida oyda bir marta o’quvchilarning kuzatishlar kundaligidagi ishlar baholanadi. Bunda kuzatishlarning mustaqilligi, o’z vaqtida o’tkazilganligi, ob-havoni qayd qilish to’g’riligi hisobga olinadi. «Kuzatishlar kundaliklari» da o’quvchilar yo’l qo’ygan imlo xatolari albatta tuzatiladi, ammo tabiatshunoslik bo’yicha baho qo’yishda hisobga olinmaydi. O’quv choragi yoki yili uchun yakuniy baho qo’yishda o’quvchi dastur talablarida ko’rsatilgan bilim, uquv va ko’nikmalarni qanchalik egallaganliklarini hisobga olish lozim. Bunda o’quvchilarning og’zaki javoblari, ularning amaliy faoliyati va kuzatishlar kundaligini yuritish sifati hisobga olinadi.
Tabiatshunoslik bo’yicha daftar tutish. 1-sinfdan boshlab o’quvchilar atrof olam bilan tanishishga bog’liq ijodiy ishlar uchun daftar tutishlari kerak. Bu ularga kuzatuvchanliklarini rivojlantirishga va tabiat to’g’risidagi bilimlarini sistemalashtirishga yordam beradi. Daftarlarda asosiy o’rinni ko’pincha o’quvchilarning uy vazifasi sifatida mustaqil chizgan rasmlari egallaydi.
Rasm chizish yoki savollarga javob tarzida yozuvlar qilish uchun o’quvchilar materialni oldindan o’zlashtirgan bo’lishlari kerak. Birinchi yarim yilida o’quvchilar hech narsa yozmaydilar, faqat rasm chizadilar, o’quv yilining ikkinchi yarmida ular shu rasmlar ostida qisqacha yozuvlar qiladilar. Xat-savodga o’rgatishning alifbe davrida o’quvchilar park va xiyobonlarning daraxtlari bilan tanishish maqsadida o’tkazilgan ekskursiyadan keyin har xil shakldagi barg plastinkalarini qog’oz varag’iga qo’yib, uning atrofini rasm tarzida chizadilar. Keyin ular bargni qarab chiqadilar va uning tishli, oval, kesik qirg’oqlari, bargda tomirlarni joylanishi, bandi rasmlarini chizadilar, chizilgan bargga bo’yoq beradilar. Mustaqil rasm chiza oladigan o’quvchilar bargni qog’oz varag’iga qo’ymasdan rasm chizadilar. Chizilgan rasm yoniga bargning o’zini yopishtirish mumkin. Ikkinchi yarim yilda o’quvchilar rasmlar tagiga «CHinor bargi», «Terak bargi» kabi yozuvlar qiladilar. Yil fasllari to’g’risidagi hikoyalar o’qilgandan keyin o’quvchilar butun suratlarni chizishlari mumkin. Biror o’simlikni kuzatish paytida o’quvchilar e‘tiborini o’simliklarning rivojlanishi bilan bog’liq jarayonga qaratish va ularni kunlar bo’yicha yozdirib borish kerak. Masalan, «20 fevralda o’rik daraxtida kurtaklar paydo bo’ldi», «25 fevralda o’rik gulladi», «Gullash 5 kun davom etdi». Ishni osonlashtirish maqsadida birinchi sinf o’quvchilariga qator topshiriqlar beriladi, topshiriqlarga ko’ra ular faqat o’simlikning rivojlanishini xarakterlovchi kunlarni belgilab boradilar. 2-sinfda o’quvchilar kuzatishlar kundaligi va ijodiy daftarlar bilan ish olib boradilar. 3-sinfdan boshlab tabiatshunoslik sistematik kursini o’rganish bilan bog’liq holda daftarlarida ancha murakkabroq ishlarni olib boradilar. Tabiatshunoslik bo’yicha daftarning mazmuni quyidagilar bo’lishi mumkin:
Tushuntiruvchi yozuvli rasm. Asliga qarab chizish yaxshi. Masalan, amaliy mashg’ulotda «G’o’za» mavzusini o’rganishda o’quvchilar g’o’zaning organlari bilan rasmini chizadilar. Agar darsda vaqt yetarli bo’lmasa, rasm chizish uyda tugallanadi. O’qituvchining doskaga chizganlarini daftarga chizilishi mumkin. Har bir rasm odatda uning ayrim qismlarini ifodalaydigan tegishli yozuvlar ko’rinishidagi tushuntiruvchi matnga ega bo’lishi kerak (masalan, ildiz, poya, barg, gul, meva);O’qitish oxirida olingan qisqacha ta‘riflar, umumlashtirishlar, tavsiyalar. Masalan, «plan», «masshtab», «kompas» tushunchalarining ta‘rifini yozish, u yoki bu tabiiy zona uchun «Qazilma boyliklarning xususiyatlari» jadvalini tuzish mumkin;Uy vazifasini tayyorlash rejasi yoki javsblar tayyorlash kerak bo’lgan savollar;Beriladigan savollarga yozma javoblar;
Yozma ishlar, uyda yoki jonli tabiat burchagidagi tajribalarning natijalari. Masalan, o’quvchiga uyda biror o’simlikni qalamchasidan o’stirish topshirig’i berilgan. U daftariga qalamchaning qachon kesilgani va suvga solinganini, qachon ildizchalar hosil bo’lganini yozib borishi, shuningdek rivojlanishning har xil davridagi qalamcha rasmini chizishi kerak.
Daftarda asta-sekin xilma-xil va qiziq material to’planib boradi, u tabiatshunoslikni o’rganishni osonlashtiradi. O’quvchilar daftarlaridagi barcha yozuv va rasmlar muntazam, o’z vaqtida va batartib bajarilishi lozim. Ishning bajarilmasligi javobning bahosini pasayishiga olib keladi.
Daftar muntazam va sinchiklab tekshirib borilishi hamda o’quvchilarning javob berayotganlarida esa naridan-beri qarab chiqilishi lozim. Tekshirishda yozuv va rasmlarning to’g’ri bajarilganligi aniqlanadi. O’quvchilarning daftardagi ishlari albatta baholanadi.
Kuzatishlar kundaligi va tabiat hamda mehnat kalendari.
Birinchi sinfda kuzatishlar ikkinchi yarim yildan boshlab olib boriladi. Ob-havoning o’zgarishlarini kuzatish g’oyat muhimdir. Osmonning holatlarini kuzatish jarayonida «ochiq», «bulutli», «kam bulutli» tu-shunchalari; «quyoshni kuzatishda — «sovuq», «juda sovuq» («ayoz»), «iliq», «issiq»; Shamolni kuzatganda — «kuchli», «kuchsiz» tushunchalari shakllanadi. Shu vaqtning o’zida bolalar yog’inning har xil turlari— yomg’ir, qor, do’l, tuman, qirov, buldurug’ to’g’risida tasavvurlar oladilar.
Bolalar asta-sekin ob-havoni kuzatish natijalarini kundaliklari va sinf tabiat kalendarida har kuni belgilab borishga o’rganadilar. Ob-xavo va shamolning kuchi darslikda keltirilgan shartli belgilar bilan belgilanadi.
Ob-havoni kuzatishdan tashqari o’quvchilar o’simlik va hayvonlar hayotidagi mavsumiy hodisalarni payqashga o’rganib boradilar. Bolalar o’simliklar faqat tabiatni bezatib qolmasdan, balki odamlar va hayvonlar uchun zarur ekanligini bilib oladilar. Ular oziq beradi, havoni hayot uchun zararli gaz va changlardan tozalaydi.O’quvchilar bilimini tekshirishdagi umum metodik talablar. Darsga tayyorlana turib o’qituvchi o’quvchilar bilimini hisobga olishning mazmuni, metod va shakllarini yaxshi o’ylashi kerak. O’qituvchi payqagan bilimlardagi xatolar va kamyailiklar individual topshiriqlarni bajarilishida bartaraf etilishi lozim. Hajman katta bo’lmagan nazorat ishlar o’quvchilarni ortiqcha band qilmasin (orfografik xatolar tekshirish paytida tuzatilib boriladi va ona tili darslarida ishlab chiqiladi). O’quv materialini o’zlashtirilishini tekshirishda bolalar bilimlarini faqat o’tgan dars topshirio’yicha emas, balki butun mavzu materiali bo’yicha aniqlash lozim. O’qituvchi qo’ygan savollar ayrim tabiat ob‘ektlari va hodisalari o’rtasidagi sababiy aloqalar hamda o’zaro bog’lanishlarni ochib bermog’i zarur.Amaliy mashg’ulotlar «Iqtisodiy inqirozlar nazariyasi” fani bo’yicha ishchi o’quv rejasida ko’zda tutilgan talabalarning asosiy o’quv mashg’uloti hisoblanadi. Amaliy mashg’ulotlar ma’ruza materiallari bilan chamcharchas bog’liq bo’lib, ma’ruza qismini amaliy mazmuni bilan to’ldiradi.Amaliy mashg’ulotlarning asosiy xususiyati vazifalarni bajarish, muhokama va munozara chog’ida ta’lim oluvchilarning faol ishtiroki va talabalarning mustaqil ta’limini muntazam ravishda nazorat qilish bilan xarakterlanadi.Amaliy mashg’ulotlar ushbu mashg’ulotlarning rejalari asosida ta’lim berishning ilg’or usullari yodamida o’tkaziladi. Seminar mashg’ulotlarga tayorgarlik ko’rishda mustaqil ravishda tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o’rganish va mustaqil ravishda savollarga javob tayorlash lozim. Amaliy mashg’ulotlarda quyidagi savollarga to’xtalish lozim: