12-mashG‘ulot. Qum zarrachalari tarkibidagi minerallar va ularning tuproq hosil bo‘lishi jarayonida o‘zgarishi

12-MAShG‘ULOT.
Qum zarrachalari tarkibidagi minerallar va ularning tuproq hosil bo‘lishi jarayonida o‘zgarishi
Tuprok tarkibidagi birlamchi minerallarning miqdori mexanik zarrachalar uzgarishi bilan bevosita bog‘liqdir. Xozirgi davrgacha O‘zbekistonda tuprokning qum va chang zarrachalari tarkibidagi minerallar o‘rganilgan (Tursunov, 1980, 1993; Ismatov, 1989; Genusov, Pervushev-skaya, 1966; Morozova, 1970).
Och tusli qo‘ng‘ir-o‘tloqi cho‘l tuproqlar mayda kum zarrachalarining mineral tarkibi. Bu toifadagi tuprokdar O‘zbekistonning baland tog‘larida keng tarkalgan bo‘lib, 540 ming gektar maydonni tashkil etadi. Bu yerlar chorvachi-likda yaylov bulib xizmat qiladi. Yil davomida bu tuproqlar qor va muzliklar tagida qolib, fakat bahor va yozda o‘simliklar rivojlanib, tuproq ustki qatlamida chimni hosil qiladi. Sutka mobaynida havo va tuproqning harorati keskin o‘zgarib turadi, natijada bu yerlarda tog‘ jinslarining fizik va mexanik yemirilishi rivojlangan bo‘ladi. Tuproq hosil qiluvchi ona jinslarda granitlar, slaneslar, kumtosh, ohaktosh va delyuvial soz-lar ishtirok etadi. Chotqol, Qurama va Hisor tog‘larida bu tuproqlar magmatik va metamorfik jinslarining ustida hosil bo‘lib, mexanik tarkibini asosan shag‘al, qum, chang zarrachalari tashkil etadi. Kum zarrachalarining miqdori 30—40% bo‘lib, ularning miqdori kesim chuqur-ligi ona jinsiga tomon ko‘payib boradi. Mayda qumning tarkibida kvars 46—47%, dala shpati 11 — 17%, jins bo‘laklari 23—26%, muskovit 2—5%, biotit 6—10%, qolgan qismini gematit-limonit, magnetit-ilmenit, ley-koksen, rogovaya obmanka, epidot kabi ogir minerallar
tashkil qiladi (Ismatov, 1989). Kvars, muskovit, biotit yuqori, dala shpatlari, jinslarning bo‘laklari esa kesimning pastki k,ismida tuplangandir (23-rasm), buning asosiy sababi, tuprok, mineral k,ismining k,alinligi 50-60 sm dan iborat bulib, ikdim va joyning sharoiti bilan bevosita boglikdir.
Tog‘ jigarrang tuproqlari mayda qum qismining mineral tarkibi. Tog‘ jigarrang va qo‘ng‘ir tuproqlar respublikamiz buyicha 1662 ming gektar maydonni tashkil etadi (Rыjov va boiщalar, 1975). Magmatik tog‘ jinslar (kvars-porfir) ellyuviyda hosil bo‘lgan jigarrang tuproklarda kum zarrachalarining mikdori 20—25% ni tashkil etib, uning miqdori ona jinsiga yaqinlashgan sari ko‘payib boradi. Biroq mayda kum zarrachalari 10—15% ni tashkil etadi, sozlar ustida hosil bulgan tuproklarda esa qumning miqdori juda ham kamdir. Demak, tuproq yirik zarrachalarining mikdori ona jinsining tabiati bilan chambarchas boglikdir. Bundan tashqari yuqori qavatlarda yemirilish jarayoni pastki qismlarga nisbatan ko‘p bo‘lgani uchun qumning mikdori tuproq kesimida x,ar xil-dir. Elyuviyda hosil bo‘lgan jigarrang tuprokdarning mayda kum qismida kvars 47—52%, jins bulaklari 4—11%, dala shpatlari 12—22%, muskovit 4,0—4,5%, biotit 4,0—5,0% ni tashkil etadi. Kvarsning mikdori yuqori va o‘rta qatlamida kamayib ketadi. Dala patlari, muskovit va biotit xam shu ax,volda tuprok; kesimi buyicha o‘zgaradi. Ammo tog‘ jinslari bo‘laklari kesimning o‘rta va yuqori katlamlarida ko‘payib boradi. Mineral miqdorini qum ga nisbatan tuprokda x,isoblaganimizda birlamchi minerallarning kesimini o‘rta va yuqori katlamlarida ko‘payishini aniqlaymiz. Jigarrang tuproklar kanday tog‘ jinslaridan hosil bo‘lishidan qat’iy nazar, chuqurlikka karab yemirilish energiyasining mikdori kamayib boradi. Shuning uchun asosiy birlamchi minerallarning
mikdori kum tarkibida kesimni o‘rta va yukori qatlamlarida kupayadi.