12-mashG‘ulot. Qum zarrachalari tarkibidagi minerallar va ularning tuproq hosil bo‘lishi jarayonida o‘zgarishi

Tipik buz tuproqlar mayda qum zarrachalarining mineral tarkibi. Tipik buz tuprokdar asosan lyossimon yotqiziklar ustida hosil bo‘lib, kimyoviy va mineral tarkibi bilan ona jinslariga juda uxshashdir. Shuning uchun mayda kum zarrachalari bu tuprokdarda 5—10% ni tashkil etadi, oz mikdorda kum zarrachalarining gumusli k,atlamida yigilishi kuzatiladi, buning sababi mayda chang va loy zarrachalari yog‘ingarchilik yoqqanda tuprok,ning pastki qatlamlariga tomon yuviladi. Bu tuprokdar respublika-miz buyicha 3051 ming gektarni tashkil etadi. Tipik buz tuproklar qum qismi slyuda — dala shpati — kvars assotsiatsiyasiga xos birlamchi minerallardan iborat bulib, ularga qo‘shilma sifatida magnetit-ilmenit, gematit-limonit, epidot va rogovaya obmanka kabi minerallardan iboratdir. Tipik buz tuprokdari mayda kum tarkibida kvars 45—48%, dala shpatlari 15—18%, jins bulaklari 15—18%, muskovit 7—10%, biotit 8—9%, xlorit1,5—3% ni tashkil etadi (23-rasm). Minerallar miqdoriga qarab tuprok, kesimi tabaqalanadi. Gematit yuqori, rogovaya obmanka, biotit va muskovit minerallari o‘rta qatlamlar tuprokdarida tuplanishi anikdangan.
Turgunmas minerallar tuprokding kum kdsmida 58—62%, turgunlari esa 32—46% ni tashkil etib, kesim buyicha turlicha tarkalgandir. Bunga asosiy sabab kum zarrachalarining tuprok, kesimida xar xil mikdorda bulishi va tuprok, jarayonlarining rivojlanishi bilan bevosita bog‘likdir.
Och tusli buz tuprokdar mayda kum zarrachalarining mineral tarkibi. Respublikamiz buyicha och tusli buz tuproklar 2592 ming gektar maydonni tashkil etib, asosan bu yerlardan paxtachilik, bovdorchilik, sabzavotchilikda keng foydalaniladi. Bu toifadagi tuprokdar prolyuvial
lyoss va lyossimon yotk,izikdar ustida hosil buladi, ammo oz miqdorda magmatik va metamorfik tog‘ jinslari ustida ham uchrab turadi. Shu sababli bu tuprokdar mexanik tarkibida tog‘ jinslarining mayda bo‘lakchalari uchrab turadi. Qum zarrachalari bu tuproqdarda 15—20% ni tashkil etadi. Kum zarrachalarining mineral tarkibida kvars 47—51%, dala shpatlari 16—17%, tog‘ jinslari 15—18%, muskovitlar 8—9%, biotitlar 6—7%, xloritlar 1—2% ni tashkil kiladi. Tuprok kesimi minerallarning mik,-doriga karab deyarli tabakalanmaydi. Turgunmas minerallar og‘ir zarrachalar tarkibida 55—60% ni tashkil etib, ularning to‘planishi asosan, yuqori qatlam va ona jinsida ruy beradi. Turgun minerallar bu tuproqlarning qum zarrachalarida 25—38% ni tashkil etib, ularning miqdori kesimning yuqori va urta katlamlarida ko‘payib boradi.