Zuhal olmez

TAL‹D, 5(9), 2007, Z. Ölmez
174
2 Rene Grousset, 
Bozkır İmparatorluğu: Attila-Cengiz Han-Timur,
çev. M. Reşat Üzmen, İs-
tanbul: Ötüken Yayınları, 1993, s. 313-331.

---

geri döndü ve Semerkand’ın idaresini oğlu Uluğ Bey’e bıraktı. Şahruh döne-
minde Herat sanat ve edebiyatın merkezi oldu. 1449 yılında Abdüllatif babası
Uluğ Bey’i öldürerek tahta geçti. 1450 yılında da Abdüllatif’in öldürülmesi üze-
rine oğlu Abdullah tahta geçirildi. Hüseyin Baykara’nın hükümdarlığına kadar
Çağatay Hanlığı gücünü kaybetti. Hüseyin Baykara döneminde tekrar toparla-
nan Çağatay Hanlığı’na 1507 yılında Özbek hükümdarı Muhammed Şibanî ta-
rafından son verildi.
3
Özellikle Duva Han zamanında devletin resmi adı olarak kullanılan Çağatay
adı, aynı zamanda Çağatay ulusunun askerî kuvvetini oluşturan Maveraünne-
hir’deki Türk ve Türkleşmiş göçebeler için de kullanılmıştır. Hanlığın doğusun-
da kalan göçebelere ise “Moğol” denilmiştir.
4
Göçebe Çağataylar, Çağatay hane-
danının hâkimiyeti sona erdikten sonra da adlarını korumuş ve XVI. yüzyılda Ti-
murlular Devleti yıkıldıktan sonra da göçebe Özbeklerle karışmışlardır. H. Vám-
béry’nin belirttiği gibi Kırgız (=Kazak), Karakalpak ve Özbekler arasında Çağa-
tay kabilelerinin bulunması 
Çağatay
adının Timurlular Devleti yıkıldıktan son-
ra da kaybolmadığını göstermektedir.
5
Çağatay
adının kimi yer adlarında da ko-
runduğunu görüyoruz. Semerkant ve Harezm’de Özbekler arasında ve çeşitli
coğrafî adlarda Taşkent’teki çeşitli mahalle adlarında 
Çağatay
adı korunmuştur.
Örneğin Çağatay Kapkası (Çağatay Kapısı), Çağatay tepa (Çağatay tepesi) vb.
6
Yukarıda verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere, “Çağatay ili” ve “Çağatay
halkı” ibareleri Timurlular devletindeki Türk halkını ifade etmekteydi. Şunu da
belirtmek gerekir ki, 
Çağatay
adı başlangıçta Çağatay Hanlığı’nı ve bu hanlığın
kurduğu devleti ifade etmekteyken daha sonra Maveraünnehir başta olmak
üzere Çağatay Hanlığı’nın hâkim olduğu topraklardaki Türk ve Türkleşmiş gö-
çebe unsurlara, Timurlular döneminde gelişen edebî Türk lehçesine ve bu leh-
çe ile meydana getirilen Orta Asya Türk edebiyatına verilmiştir.
7
Bu edebî Orta Asya lehçesini ifade etmek için kullanılan 
Çağatay tili 
ve 
Ça-
ğatay türkîsi 
terimleri, Timurlular zamanında, Timurlular devletinde ortaya çı-
kan Türk yazı dili anlamını kazanmıştır. Buna rağmen XV. ve XVI. yüzyıla kadar
yazar ve şairler, 
Çağatay
sözcüğünü bu anlamda hemen hemen hiç kullanma-